زمان شناسى و مكان شناسى، مانند مخاطب شناسى، از اركان علمى تبليغ محسوب مى شود . اين بدان معناست كه بدون شناخت زمان و مكان ، مبلّغ نمى تواند برنامه ريزى صحيح و پاسخگويى مناسب به نيازهاى تبليغى داشته باشد ؛ زيرا همان طور كه ظرفيت طبيعى و اكتسابى انسان ها متفاوت است و بدون در نظر گرفتن اين تفاوت ها برنامه ريزى صحيح تبليغى ممكن نيست ، مقتضيات تبليغىِ زمان ها و مكان هاى مختلف نيز تفاوت دارند و بدون در نظر گرفتن زمان و مكان تبليغ، نمى توان براى تبليغات سازنده ، برنامه ريزى كرد .
نقش زمان در تبليغات
زمان شناسى، به برنامه ريزان تبليغى اين امكان را مى دهد كه از زمانْ عقب نمانند و برحسب مقتضيات آن، ابزارها و شيوه هاى تبليغاتى را متحوّل كنند .
روش پيامبران بزرگ الهى در بهره گيرى از ابزار تبليغى مورد نياز هر زمان، براى برنامه ريزان و برنامه سازان تبليغات اسلامى بسيار آموزنده است . در دورانى كه جادوگرى در جامعه حرف اوّل را در تبليغات مى زند، مهم ترين ابزار تبليغى حضرتموسى عليه السلام ، اژدها شدن عصا و يد بيضاست . در زمانى كه مردمْ بيش از هر زمان ديگرى به درمان دردهايشان نياز دارند، بزرگ ترين ابزار تبليغاتى حضرت عيسى عليه السلام ، درمان بيماران غير قابل علاج و زنده كردن مردگان است ؛ و در عصرى كه سخنْ بيشترين تأثيرگذارى فرهنگى را به جا مى گذارد ، بزرگ ترين ابزار تبليغاتى پيامبر اسلام ، قرآن است كه معجزه اى كلامى است .ر ك : ص۱۹۹ ، ح ۱۹۰
برنامه ريزان و برنامه سازان تبليغات اسلامى در عصر حاضر نيز بايد متناسب با مقتضيات زمان و در حدّ امكان ، از ابزارهاى تبليغاتى برتر براى سازندگى جامعه استفاده كنند . يك روز، سخنرانى و كتاب و مسجد و منبر، حرف اول را در تبليغات مى زد . امروز، بالاترين تأثيرگذارى تبليغات، بخصوص بر روى نسل جوان، از طريق صدا و سيما ، تئاتر ، سينما ، روزنامه ، مجلّه و اخيرا اينترنت است . البته اين بدان معنا نيست كه مسجد و منبر، در تبليغات، بى اهمّيت تلقّى شوند؛ بلكه مقصودْ آن است كه برنامه ريزى تبليغات اسلامى بايد متناسب با مقتضيات زمان، متحوّل گردد .
همچنين نوگرايى در طرح همان شيوه ها و ابزارهاى قديم تبليغات، بر كارآيى و جاذبه آنها خواهد افزود. مثلاً مناظره، يكى از شيوه هاى كهن تبليغات است؛ امّا طرح كردن آن در قالب جديد گفتگوى تمدّن ها چنان مورد استقبال جامعه جهانى قرار گرفت كه سال ۲۰۰۱ ميلادى، سال «گفتگوى تمدّن ها» ناميده شد .ر ك : گفتگوى تمدّن ها در قرآن و حديث ، تأليف نگارنده
نقش مكان در تبليغات
رعايت مقتضيات مكانى، مانند رعايت مقتضيات زمان، براى رسيدن به موفّقيت در تبليغاتْ لازم و ضرورى است . ملاحظه برنامه هاى تبليغاتى اسلامى در مساجد، نماز جمعه، و عيدهاى فطر و قربان ، برنامه هاى تبليغى حج ، ابلاغ پيام برائت از مشركان در عرفاتو مِنا ، و رهنمودهاى تبليغاتى پيامبر اسلام به فرستادگان ايشان براى تبليغ ، و... نمونه هاى توجّه پيشوايان اسلام به نقش مكان در پيشبرد اهداف تبليغاتى است .
نوگرايى در محتواى تبليغات
نقش زمان و مكان، منحصر به تحوّل و نوگرايى در ابزار و شيوه تبليغ نيست؛ بلكه شامل محتوا و مضمون آن نيز مى شود ؛ چرا كه بسيارى از احكام اسلام، تابع زمان و مكان خاص است . امام خمينى رحمه الله در اين باره مى فرمايد :
زمان و مكان، دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند . مسئله اى كه در قديمْ داراى حكمى بوده است و به ظاهر همان مسئله، در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام، ممكن است حكم جديدى پيدا كند ، بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياسى، همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قديمْ فرقى نكرده است ، واقعا موضوع جديدى شده است كه قهرا حكم جديدى مى طلبد .صحيفه نور ، ج ۲۱، ص ۹۸، پيام امام به مراجع اسلام و روحانيون سراسر كشور : (۳ / ۱۲ / ۶۷)
از اين رو ، رشته تبليغ، نياز به اجتهاد دارد و مبلّغ كامل، كسى است كه توان تطبيق محتواى تبليغات خود را با احكامى كه تابع شرايط خاص زمان و مكان اند، داشته باشد . به همين دليل، مردم موظّف اند در رويدادهاى جديد، به راويان دين شناس رجوع كنند و آنان ، با شناختى كه از اسلام (بر اساس رهنمودهاى اهل بيت عليهم السلام) دارند و با در نظر گرفتن عنصر زمان و مكان، مردم را در شبهات و رويكردهاى جديد اجتماعى ، فرهنگى و سياسى، راهنمايى مى نمايند .ر ك : ص۱۹۹ ، ح ۱۹۱
