سیر چهل حدیث نویسی در اهل سنّت

سفارش و تأکید پیامبر اکرم(ص) به فراگیری چهل حدیث، سبب شد که از سال های آغازین نگارش حدیث در میان اهل سنّت، اربعین نویسی نیز همگام با تدوین حدیث، آغاز شود. کهن ترین نگاشته اربعین حدیث، نگارش عبد اللّه بن مبارک مروزی (م ۱۸۱ق) است[۱] که متأسّفانه اکنون در دسترس نیست.

محمّد بن اسلم طوسی (م ۲۴۲ق)، نگارنده اوّلین کتاب اربعین حدیث موجود است.

اربعین حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ق) نیز از آثار مشهور اهل سنّت است. مضمون این نگاشته ها، معمولاً روایات اخلاقی بوده است.

در سده های چهارم و پنجم هجری، صوفیان به اربعین نویسی علاقه مند شدند. این علاقه، به سبب مقدّس بودن عدد چهل نزد آنان و استفاده رمزی از این عدد در گفتار و رفتارشان بود.[۲]

نگارش چهل حدیث در مباحث کلامی نیز پس از آن رواج یافت که در آن به مباحث توحید، امامت و معاد، توجّه ویژه شد.[۳]

همچنان که در دوره های بعد، چهل حدیث نگاری موضوعی (همانند روایات ناظر به یک موضوع اخلاقی یا اجتماعی)، هنری، علم الحدیثی و حتّی تفنّنی رواج یافت.[۴]

اربعین نگاری از چهل شیخ، چهل شهر یا چهل شیخ از چهل شهر که از منظر حوزه های حدیثی مورد توجّه بوده اند، کاری هنرمندانه از این شیوه در حوزه علم الحدیث است.[۵]

کتاب الأربعین النوویة، نگاشته یحیی بن شرف نووی (۶۳۱ ـ ۶۷۶ ق)، مشهورترین چهل حدیث اهل سنّت است که روایات آن از کتاب های صحیح البخاری و صحیح مسلم، گرفته شده و به موضوعات گوناگون و متنوّعی توجّه داده است.

این کتاب، مورد توجّه عالمان اهل سنّت بوده، به گونه ای که بیش از سی شرح بر آن نوشته اند.[۶]

کتاب الأربعین الطائیة، نگاشته محمّد بن محمّد طائی همدانی (م ۵۵۵ ق) نیز از شایسته ترین اربعین نویسی هاست.

یکی از محقّقان، نام ۱۳۵ چهل حدیث شیعه و اهل سنّت از قرن دوم تا پایان قرن دهم هجری را فهرست کرده که بیشتر آن از اهل سنّت اند.[۷] ۷۵ کتاب نیز از قرن یازدهم تا چهاردهم هجری یاد شده است.[۸]

نزدیک به هفتاد کتاب دیگر نیز با نام اربعین وجود دارند که اطّلاعات دقیق کتاب شناختی آنها در دست نیست.

[۱]. ر. ک: کشف الظنون: ج ۱ ص ۵۷.

[۲]. برای آگاهی از نمونه ها، ر. ک: سیر اربعین نگاری: ص ۵۳ ـ ۵۵.

[۳]. همان: ص ۳۶.

[۴]. همان: ص ۶۲ ـ ۷۶.

[۵]. همان: ص ۳۷.

[۶]. ر. ک: سیر اربعین نگاری: ص ۸۴ ـ ۸۷.

[۷]. ر. ک: سیر اربعین نگاری: ص ۵۲ ـ ۶۶.

[۸]. ر. ک: همان: ص ۶۷ ـ ۷۶.