مراد از عدد «چهل» در احادیث حفظ چهل حدیث

عدد چهل در فرهنگ اسلامی، عدد ویژه ای است که به گونه خاص، در قرآن و احادیث، بدان توجّه شده است:

«حَتَّی إِذَا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعِینَ سَنَةً قَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِی أَنْ أَشْکرَ نِعْمَتَک.... [۱]

تا زمانی که به کمال قدرت و رشد و چهل سالگی برسد می گوید: «پروردگارا! مرا توفیق ده تا شکر نعمتی را که به من و پدر و مادرم دادی بجا آورم...».

برخی موارد دیگرِ اشاره به عدد چهل، از این قرارند:

میقات موسی(ع) با پروردگار، چهل روز طول کشید.[۲]

در روایات اسلامی، چهل سالگی انسان، علامت رشد فکری او شمرده شده است.[۳]

اگر چهل مؤن کنار جنازه مسلمانی، به نیکی او شهادت دهند، مشمول رحمت و غفران الهی قرار خواهد گرفت.[۴]

کسی که خمر بنوشد[۵]یا غیبت مسلمانی را کند[۶]تا چهل روز، نماز و اعمالش قبول نمی شود.

حدّ همسایگی نیز تا چهل منزل تعیین شده است.[۷]

همچنین عدد چهل برای به فعلیت رسیدن قوای انسانی مطرح شده است.[۸]

از مجموع این احادیث و احادیث مشابه دیگر، روشن می شود که عدد چهل در فرهنگ اسلامی، ویژگی خاصی دارد که آن را از اعداد پیش و پس از خود، متمایز می کند. مداومت بر عمل با معیار عدد چهل، سبب پدید آمدن خواصّ جدیدی می شود که قبل از آن به دست نمی آید.[۹]

آیا در روایت«مَن حَفِظَ عَلی اُمَّتی أربَعینَ حَدیثا»، مراد از چهل، عدد خاصّی است، یا کثرت و فراوانی را در نظر دارد؟

برخی احتمال دوم را تقویت کرده اند؛ زیرا عدد چهل، نماد کمال در فرهنگ اسلامی است. مطابق با این نظر، شمار عددی چهل، مورد نظر نیست؛ بلکه معرفت کامل مورد نظر است.[۱۰]

به نظر می رسد این سخن، تمام نباشد؛ زیرا احادیث حفظ چهل حدیث، معمولاً از پیامبر اکرم(ص) و در دوره آغازین اسلام، صادر شده اند و در آن دوره، عدد چهل به عنوان یک اصطلاح و نماد کمال در فرهنگ اسلامی مطرح نبوده است. در دوره های بعد هم ـ همان گونه که اشاره شد ـ عدد چهل، خصوصیت داشته است.

از این رو، عدد چهل به عنوان شمار کمترین حدّ عدد حفظ حدیث برای رسیدن به مقام اُخروی، لحاظ می شود.

[۱]. احقاف: آیه ۱۵.

[۲]. ر. ک: بقره: آیه ۵۱.

[۳]. ر. ک: الخصال: ص ۵۴۵ ح ۲۳.

[۴]. ر. ک: الکافی: ج ۳ ص ۲۵۴ ح ۱۴ و عدّة الداعی: ص ۱۳۶.

[۵]. ر. ک: الکافی: ج ۶ ص ۴۰۲ ح ۱۲.

[۶]. ر. ک: جامع الأخبار: ص ۴۱۲ ح ۱۱۴۱.

[۷]. ر. ک: الکافی: ج ۲ ص ۶۶۹ «باب حدّ الجوار» و معانی الأخبار: ص ۱۶۵ ح ۱ و الخصال: ص ۵۴۴ ح ۲۰.

[۸]. ر. ک: الکافی: ج ۲ ص ۱۶ ح ۶.

[۹]. ر. ک: مجلّه مبلّغان: شماره ۵۲ مقاله «اربعین در فرهنگ اهل بیت(ع)».

[۱۰]. ر. ک: سیر اربعین نگاری: ص ۲۸.