امكان يا عدم امكان بَدا در قضاى حتمى

جمع ميان احاديث يادشده ، به دو گونه ، امكان پذير است :
۱ . احاديثى كه مى گويند قضاى حتمى، همانند قضاى غير حتمى ، امكان بدا دارد ، ناظر به امكان ذاتى اند و احاديثى كه مى گويند در قضاى حتمى ، بدا رخ نمى دهد، ناظر به مقام وقوع اند .
به سخن ديگر ، احاديث دسته دوم دلالت دارند به اين كه هر چند دست خداوند متعال در تغيير قضاى حتمى ، بسته نيست و تا حادثه اى واقع نشده ، او مى تواند از وقوع آن پيشگيرى كند و يا آن را دگرگون نمايد ؛ ولى عملاً در قضاى حتمى ، چنين كارى را انجام نمى دهد .
۲ . همان جمع اوّل ، با اين تفاوت كه احاديث دسته دوم ، ناظر به سنّت خداوند متعال در اكثر مواردند ، بدين معنا كه آنچه در شب قدر ، مقدّر گرديده ، در غالب موارد ، عملاً تغيير نمى كند و تنها ممكن است در موارد خاصّى (مثلاً به وسيله دعا در عرفات) تغيير نمايد .
اگر گفته شود : «لسان احاديث گذشته ، چنين جمعى را نمى پذيرد و احاديث مربوط به اجابت دعا در تغيير قضاى حتمى نيز خلاف اين جمع بندى است» ، گفته مى شود : اگر به پذيرش تعارض، ناچار شويم و هر دو دسته از احاديث را ناظر به مقام امكان و عدم امكان ذاتىِ بدا بدانيم ، بى ترديد بايد گفت كه احاديث دسته اوّل ـ كه مى گويند قضاى حتمى نيز امكان تغيير با خواست خداوند متعال را دارد ـ مقدّم اند ؛ چرا كه علاوه بر قوّت سند و دلالت و كثرت و هماهنگى با آيات و احاديث بَدا ، مدلولشان با عقل نيز سازگارى دارند، به خلاف مدلول احاديث دسته دوم كه اگر مراد از آنها عدم امكان ذاتىِ بدا باشد ، ناسازگار با عقل است ؛ چرا كه خداوند ، همان طور كه در ايجاد و اثبات مقدّراتِ هستى، توانا و مختار است، در محو و نابود كردن آنها نيز توانا و آزاد است و انكار بَدا در تحقّق پديده ها ، به معناى انكار قدرت و اراده خداوند است .