اهتمام فراوان سالکان راه خدا، بویژه شخص پیامبر خاتم صلّی الله علیه و آله به این عبادت، و نیز مقیاس قرار دادن آن برای تبیین فضیلتِ شماری از عبادات و کارهای نیک، نشانۀ جایگاه ویژۀ این برنامۀ عبادی در تعالی و تکامل انسان است.
اهمّیت تقویت فرهنگ اعتکاف[۱]
سنّت اعتکاف، یکی از سازندهترین برنامههای معنوی در اسلام، بلکه دیگر ادیان الهی است، هر چند شیوۀ آن در ادیان گذشته، به طور دقیق برای ما مشخّص نیست.
اهتمام فراوان سالکان راه خدا، بویژه شخص پیامبر خاتم صلّی الله علیه و آله به این عبادت، و نیز مقیاس قرار دادن آن برای تبیین فضیلتِ شماری از عبادات و کارهای نیک،[۲]نشانۀ جایگاه ویژۀ این برنامۀ عبادی در تعالی و تکامل انسان است. از این رو تلاش برای فرهنگ‌سازی و همگانی کردنِ اعتکاف در جوامع اسلامی در شمار نخستین اولویتهای نهادهای فرهنگی است.
خوش‌بختانه، به برکت انقلاب اسلامی در ایران، سنّت اعتکاف در ماه رجب گسترش یافته، استقبال فرهیختگان و بخصوص نسل جوان از آن، مسئولیت نهادهای فرهنگی جمهوری اسلامی را مضاعف مىنماید.
بویژه در فضای سیاسی ـ فرهنگی حاکم بر جهان امروز که دشمنان انسانیت، با همۀ توان و با بهرهگیری از کارآمدترین امکانات روز، برای ضربه زدن به اسلام ناب، به میدان آمده و با تهاجم همه‌جانبۀ فرهنگى، منحرف کردن نسل جوان را در دستور کار خود قرار دادهاند، تقویت فرهنگ اعتکاف، از اولویت بیشتری برخوردار است.
راههای تقویت فرهنگ اعتکاف
اقدام‌های لازم برای تقویت فرهنگ اعتکاف، عبارت اند از:
۱. گسترش زمانی اعتکاف
با توجّه به استقبالی که از سنّت اعتکاف در ماه رجب وجود دارد، فرهنگ‌سازی و برنامهریزی برای فرصتهای مناسب دیگر بویژه دهۀ آخر ماه مبارک رمضان و حدّ اقل سه روز از آن دهه، یکی از اقدام‌های لازم برای توسعۀ کمّی این عبادت است. در حدیثی به سند معتبر از پیامبر صلّی الله علیه و آله نقل شده است که میفرماید:
اِعتِکافُ عَشرٍ فی شَهرِ رَمَضانَ یَعدِلُ حَجَّتَینِ و عُمرَتَینِ.[۳]
اعتکاف یک دهه در ماه رمضان، برابر دو حج و دو عمره است.
البتّه باید مراقب بود که توسعۀ اعتکاف، موجب تضعیف استقبال از آن نگردد.
۲. معرفتافزایى
توسعۀ فرهنگ اعتکاف باید همراه با تعمیق این فرهنگ باشد. در حدیثی از امیر مؤمنان علیه السّلام نقل شده که میفرماید:
ما مِن حَرَکةٍ إلّا وَ أنتَ مُحتاجٌ فیها إلی مَعرِفَةٍ.[۴]
هیچ حرکتی (رفتاری) نیست، مگر این که تو در آن به شناخت نیازمندى.
بى تردید، بهرهگیری از فرصت کوتاه اعتکاف برای معرفت‌افزایی، به برنامهریزی دقیق و همه‌جانبه نیاز دارد و بنا بر این، مهمترین وظیفۀ شخص معتکف و نهادهایی که در خدمت تقویت فرهنگ اعتکاف اند، تلاش برای تهیّۀ برنامهای جامع جهت معرفت‌افزایی و تعمیق فرهنگ اعتکاف و بهره‌برداری هر چه بیشتر از برکات این عبادت است.[۵]
۳. آسیبزدایى
در کنار تلاش برای توسعه و تعمیق فرهنگ اعتکاف، برنامهریزی جهت آسیب‌زدایی از این عبادت نیز فوق العاده مهم و ضروری است؛ زیرا بدون توجّه به این نکته، همۀ تلاشها بىثمر خواهد بود.
شناخت آسیبهای اعتکاف، نخستین گام در جهت آسیب‌زدایی از این عبادت است و برداشتن این گام، نیازمند بررسی‌های دقیق و پژوهش‌های میدانی است تا برنامهریزان و معتکفان بتوانند از نتایج بررسی‌ها و پژوهش‌ها بهره‌برداری نمایند؛ ولی به طور کلّی میتوان آسیبهای اعتکاف را به دو دسته تقسیم کرد:
دستۀ اوّل: آسیبهایی که از ناحیۀ برنامهریزی نهادهای مرتبط، این عبادت را تهدید مىکنند. این آسیبها به سبب وجود عواملی هستند که با حال و هوای اعتکاف ناسازگارند و مانع خلوت کردن معتکف با خداوند ـ که حکمت اعتکاف است ـ مىشوند، مانند: رویکردهای سیاسى، ضعف محتوا یا تکراری بودن سخنرانىها و بىتوجّهی به نیازهای معتکفان.
دستۀ دوم: آسیبهایی که از ناحیۀ شخص معتکف، متوجّه برکات اعتکاف میگردند و محرّمات یا مکروهات اعتکاف نامیده مىشوند.[۶]
به طور کلّی، هر اقدامی که مانع خلوت و اُنس معتکف با خداوند سبحان گردد و لذّت و شیرینی این عبادت را از بین ببرد ـ از جمله افراط و تفریط در عبادت ـ آسیب اعتکاف شمرده مىشود.
بهترین مکان و زمان برای اعتکاف
بهترین مکان برای اعتکاف، مسجدهای جامعی است که پیامبر صلّی الله علیه و آله یا اهل بیت علیهم السّلام در آنها اقامه جماعت کردهاند، مانند مسجد الحرام، مسجد النبی صلّی الله علیه و آله، مسجد جامع کوفه و مسجد جامع بصره.[۷]بهترین زمان برای اعتکاف نیز ماه مبارک رمضان بویژه دهۀ سوم آن است که پیامبر صلّی الله علیه و آله تا آخر عمر بر آن مداومت نمود.[۸]
توسعۀ فرهنگ اعتکاف در ماه رمضان
اگرچه عموم مسلمانان عملاً نمىتوانند مسجدهای یاد شده را برای اعتکاف انتخاب کنند، ولی مىتوانند بهترین زمان‌ها را برای این عبادت انتخاب نمایند. از این رو برنامهریزی جدّی و گستردۀ تبلیغی و اجرایی برای فرهنگ شدن اعتکاف در دهۀ پایانی ماه ضیافت الهى، ضروری است تا مهمانان خداوند سبحان بتوانند در پُربرکتترین ماه و بهترین شب آن ـ یعنی شب بیست و سوم که «شب قدر» است ـ از بالاترین برکات اعتکاف بهرهمند شوند.
تقویت فرهنگ اعتکاف در ماه رجب
توجّه به این نکته نیز ضروری است که تلاش برای توسعۀ فرهنگ اعتکاف در ماه رمضان، نباید موجب تضعیف فرهنگ اعتکاف در ماه رجب شود؛ زیرا با توجّه به فضیلتهایی که در احادیث برای ماه رجب و روزه‌داری در این ماه آمده،[۹]تقویت این فرهنگ نیز نیکو، بلکه لازم و ضروری است.
[۱]فرهنگ‌نامه اعتکاف، محمّد محمّدی ری شهری، از صفحه ۸ تا صفحه ۱۲
[۲]. ر. ک: ص ۴۹ (برتر از اعتکاف).
[۳]. كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۲ ص ۱۸۸ ح ۲۱۰۱
[۴]. بحار الأنوار: ج ۷۷ ص ۲۶۷ ح ۱.
[۵]. ر.ک: ص۲۶ (مراتب برکات حضور در مسجد)، ص۲۸ (مراتب برکات روزه‌داری) ص۲۹ (مراتب برکات یاد خدا).
[۶]. ر.ک: ص۲۱ ـ ۲۵.
[۷]. ر.ک: ص۴۳.
[۸]. ر.ک: ص۴۳.
[۹]. ر.ک: ص۹۱.
