ابو حمزه ثُمالی(م 150 ق)

ابوحمزه ثابت بن دینار،[۱] از راویان امامی کوفی به شمار می آید. سه فرزند وی در قیام زید بن علی به شهادت رسیدند و سه فرزند دیگرش، از محدّثان ثقه به شمار می آیند.[۲] وی از اصحاب امام سجّاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم(ع) شمرده شده است.[۳] شیخ طوسی، در ضمن برشمردن اصحاب امام کاظم(ع)، افزوده است این که وی حیات ایشان را درک کرده باشد، مورد اختلاف است.[۴] او درسال ۱۵۰ ق، در زمان امام کاظم(ع) و حاکمیت منصور عبّاسی، بدرود حیات گفت.[۵]

مکانت حدیثی

وی از مشایخی چون ابو زَرین اسدی، ثویر بن ابی فاخته، جابر بن عبد اللّٰه انصاری، شهر بن حَوشب و عبد اللّٰه بن حسین، اخذ حدیث کرده است. همچنین محدّثان بسیاری چون ابو ایوب، ابو سعید مکاری، ابن مسکان، ابان بن عثمان، عبد اللّٰه بن سنان، محمّد بن مسلم و یونس، از وی روایت کرده اند.[۶] علمای رجال، ابو حمزه ثُمالی را به جلالت، وثاقت، بزرگی، زهد و پارسایی ستوده اند.[۷] همچنین روایاتی از امام صادق[۸] و امام رضا(ع)[۹] در ستایش ابو حمزه نقل شده است. در نقلی که از جهت سند و دلالت، مخدوش و جزﺀ اخبار ساختگی است،[۱۰] وی متّهم به شربِ خَمر شده است.[۱۱]

احادیث و آثار

از ابو حمزه ثُمالی، روایات بسیاری در منابع شیعه و اهل سنّت، نقل شده است. در کتب اربعه در ۴۲۷ سند واقع شده است. برای وی کتاب های ذیل را بر شمرده اند: کتاب تفسیر القرآن.[۱۲] برخی آن را اوّلین تفسیری دانسته اند که از سوی اصحاب ائمّه(ع) تصنیف شده است؛[۱۳] رسالة الحقوق؛ این کتاب، رساله ای از امام سجّاد(ع) و ابو حمزه، راوی آن است؛[۱۴] کتاب النوادر[۱۵] و کتاب الزهد.[۱۶]

[۱] . کتاب من لایحضره الفقیه: ج۴ ص۴۴۴، رجال النجاشی: ج۱ ص۲۸۹ ش۲۹۴.

[۲] . رجال الکشّی: ج۲ ص۴۵۸ ش۳۵۷.

[۳] . رجال الطوسی: ص۱۱۰ ش۱۰۸۳ و ص۱۷۴ ش۲۰۴۷ وص۳۳۳ ش۴۹۵۹، رجال النجاشی: ج۱ ص۲۸۹ ش۲۹۴.

[۴] . رجال الطوسی: ص۳۳۳ ش۴۹۵۹، معجم رجال الحدیث: ج۳ ص۳۸۸ ش۱۹۵۳.

[۵] . رجال النجاشی: ج۱ ص۲۹۰ ش۲۹۴، رجال الطوسی: ص۱۱۰ ش۱۰۸۳، تهذیب التهذیب: ج۱ ص۳۸۷ ش۹۷۲.

[۶] . معجم رجال الحدیث: ج۲۱ ص۱۳۵ ش۱۴۱۹۲.

[۷] . رجال النجاشی: ج۱ ص۲۹۰ ش۲۹۴.

[۸] . همان: ج۱ ص۲۹۰ ش۲۹۴.

[۹] . رجال الکشّی: ج۲ ص۴۵۸ ش۳۵۷.

[۱۰] معجم رجال الحدیث: ج۳ ص۳۸۹ ش۱۹۵۳.

[۱۱] . رجال الکشّی: ج۲ ص۴۵۵ ش۳۵۳- ۳۵۴.

[۱۲] . رجال النجاشی: ج۱ ص۲۹۱ ش۲۹۴.