ویژگی های شجره طیّبه اهل بیت(ع)

سوره ابراهیم، آیه ۲۴ـ۲۵:

أَ لَمْ تَرَ کَیفَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرْعُهَا فِی السَّمَاءِ * تُؤْتی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَ یَضْرِبُ اللهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَذَکَّرُونَ؛

آیا ندیدی خداوند، چگونه مثل زده است؟ سخن پاک را مانند درختی پاک که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است، قرار داده است. هر دم به اراده الهی، میوه اش را می دهد و خداوند برای مردم، نمونه ها را یادآور می شود، شاید که پند گیرند.

الف ـ مصونیت از انواع آلودگی ها (طَیبَةً)

مهم ترین ویژگی شجره طیّبه اهل بیت، «طیّب» بودن و مصونیت آنها از انواع آلودگی های اعتقادی، اخلاقی و عملی است که از آن به «عصمت» تعبیر می شود.

ویژگی پاکیِ اهل بیت(ع)، آن قدر برجسته است که در آیینه آن، به همه حقایق آگاه اند. نور عصمت، آن چنان در آنها درخشندگی پدید آورده است که نه تنها به حقایق عالم مادّه، بلکه به اسرار عالم غیب نیز آگاه اند. عصمت، درجه ای از شناخت است که تشخیص بود و نبود آن در یک فرد، از توان انسان، بیرون است و به همین دلیل، معصومان که می خواهند کار بسیار پیچیده و مهمّ پیامبر(ص) را ادامه دهند، تنها از سوی خداوند، برگزیده می شوند.

کوتاه سخن آن که این هدایت یافتگان الهی، سرچشمه پاکی اند و به گفته قرآن کریم (أُوْلَئکَ الَّذِینَ هَدَی اللهُ ؛ اینان کسانی هستند که خدا، هدایتشان کرده است)؛[۱]زیرا کسی که گام در جای پای پیامبر می گذارد، باید از همان راه تضمین شده ای که پیامبر برخوردار بوده، یعنی عصمت و خطا ناپذیری در همه زوایای زندگی، بهره مند باشد.

طیّب و خوشایند بودن نیز به باور برخی، نه تنها به میوه، بلکه به همه ویژگی های آن، همچون نما و چشم انداز، سایه و... نسبت داده شده است.[۲]بدین سان و در پرتو دو نکته پیش گفته، اهل بیت(ع)، یکی از مصادیق شجره طیّبه، همه وجودشان، حتّی اندام ظاهری آنان، خوشایند انسان است. روایاتی که سیمای اهل بیت(ع)، بویژه ولی عصر(ع) را توصیف کرده اند نیز، گواهی بر این ادّعاست. در موشکافی از چرایی خوشایند و طیّب بودن اهل بیت( این نکته نیز گفتنی است که آن دسته از جوهرهای نفسانی که با روح قدسی الهی همسو باشند، برای انسان، خواستنی و پسندیده است، حتّی لذّتی که از آنان به انسان دست می دهد، از همه لذّت های دنیایی برتر است، همچون نور شناخت خداوند، آن گاه که در جوهر نفس انسان، روان گردد و با آن، یکی شود. نشانه آن، این است که نفس به هنگام تابش آن بر وی، جز نفسی است که پیش از آن بود. این ویژگی، آن چنان توانمندی و آمادگی برای جوهر نفس در پذیرش حق تعالی و صفاتش پدید می آورد که اگر با آن اُنس بگیرد، دست خوش دگرگونی نمی شود.[۳]

این جایگاه اهل بیت( با توجّه به واژه مقابل «شجره طیّبه»، یعنی «شجره خبیثه» نمایان تر می گردد. این واژه در برخی روایات به بنی امیّه تفسیر شده است. مستند این گفته، سخنی از پیامبر(ص) است که فرمود:

لِکُلِّ شَیءٍ آفَةٌ، وَ آفَةُ هٰذَا الدّینِ بَنو اُمَیَّةَ.[۴]

هر چیزی، آفتی دارد و آفت [و عامل آسیب رساندن به] این دین (اسلام)، بنی امیّه هستند.

نگاهی به پیشنیه آنها، چگونگی به قدرت رسیدن و به دست گرفتن حکومت، کارکرد ناشایست و بیدادگرایانه در زمان حاکمیت و...، به حقیقتی که پیامبر بزرگوار بدان اشاره کرده، گواهی می دهد. در قرآن کریم، همچنین «شجره ملعونه» ـ که با شجره خبیثه در این آیه شریف همخوانی بسیار دارد ـ به بنی امیّه تفسیر شده است.[۵]

(وَ ما جَعَلْنَا الرُّؤْیا الَّتی أَرَیناکَ إِلاَّ فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَ الشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِی الْقُرْآنِ.[۶]

و [یاد کن] آن رؤیایی را که به تو نمایاندیم و [نیز] آن درخت لعنت شده در قرآن را).

ب ـ استواری و پایداری (أصْلُهَا ثَابِتٌ)

دومین ویژگی شجره طیّبه اهل بیت(ع) استواری و پایداری است. ریشه های درخت استوار اهل بیت(ع) تا ژرفای زمین فرو رفته و از این رو، در برابر تندبادها، آسیب پذیر نیست. قرآن کریم، نقطه مقابل آن را چنین می شناساند:

(اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ.[۷]

از روی زمین کنده شده و آرام ندارد).

تعبیر (مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ) با ظرافت، تأکیدی بر بی ریشه بودن درخت شرک است و درختی که ریشه در خاک نداشته باشد، وضعیت شاخه و برگ و میوهایش روشن است. چنین درختی، جز برای سوزاندن، مناسب نیست. در مقابل، درختی که از ریشه ای محکم و عمیق برخوردار است، آماده رشد، بالندگی، میوه دهی و کمال است. به باور برخی، مراد از «أصل» در عبارت (أَصْلُهَا ثَابِتٌ)، علم و منظور از «فرع» در عبارت (فَرْعُهَا فِی ٱلسَّمَاءِ) عمل است؛ زیرا رفتار، بر پایه علم و آگاهی استوار است،[۸]همچنان که در روایتی، «اصل» به ایمان و «فرع» به عبادات و اخلاق، تفسیر شده است.[۹]ولی با توجّه به تطبیق روایی شجره طیّبه بر اهل بیت(ع)، استواری ریشه این درخت پاک، مفهومی دیگر می یابد. اهل بیت(ع)، همچون درختی که استواری ریشه آن موجب می شود تا تندبادها نتوانند آن را از جای برکَنَند و ریشه یاد شده، این توانایی را به درخت می دهد که شاخه های سر به فلک کشیده اش را در فضا، زیر نور آفتاب و در برابر هوای آزاد، آویزان نگه دارد و حفظ کند، در برابر مسئولیت سنگین راهبری کاروان بشر و نیز رویارویی با تلاش های کج روان و تندبادهای برآمده از جبهه باطل، کوچک ترین سستی ای از خود نشان نمی دادند و نمونه آشکاری از این جمله است:

المُؤمِنُ کَالجَبَلِ الرّاسِخِ لاتُحَرِّکُهُ العَواصِفُ.[۱۰]

مؤمن، چونان کوه استواری است که توفان ها او را تکان نمی دهد

وانگهی، هر چه شاخه درخت، سرکشیده تر باشد، تنها با ریشه نیرومندتر و پایدارتر، استوار می گردد.[۱۱]راه نمایی بشر و رهایی او از تاریکی ها به سوی نور و نیز ایستادگی در برابر صف آرایی مخالفان که برای در هم شکستن این کانون هدایتگری، از هیچ کوششی فروگذار نمی کردند، به راستی به اصلی ثابت، یعنی ریشه ای استوار و پایدار، نیاز داشت تا بتواند از پسِ این کار دشوار بر آید و توفان های سهمگین برخاسته از جبهه باطل، آن را از پای در نیاورد. در میان گروه های انسانی، این ریشه پایدار و استوار، جز اهل بیت( نبوده اند.

ج ـ فرازمندی شاخه ها (فَرْعُهَا فِی ٱلسَّمَاءِ)

از دیگر ویژگی های این درخت، آن است که شاخه های آن در محیطی پست و محدود نیست، بلکه جایگاه آن، بلندْ آسمان است؛ یعنی این شاخه ها، سینه هوا را شکافته و در آن، فرو رفته است.[۱۲]

در تبیین تطبیق شجره طیّبه بر اهل بیت(ع)، باید گفت: این خاندان پاک، اساساً به عالم افلاک پیوسته اند و با عرشیان، هم آوا بوده اند و پیوند آنان با عالم خاک، بسیار اندک است و هر چند ما خاکیان را نرسد تا از چند و چون این ویژگی آنان، نیک سر در آوریم؛ ولی باریک اندیشی در سخنان بر جای مانده از آنها، بویژه دعاهایشان و مشاهده احوال آنان هنگام اُنس با خداوند سبحان، از این حقیقت، پرده بر می دارد که فرازمندی شاخه های وجودی آنها تا بدان اندازه است که از توان درک اندیشه آدمی، بیرون است. چه کسی می تواند زرد شدن سیمای امام حسن( را هنگام آغاز کردن به نماز، انکار نماید؟ کدام شخص است که حال شگفت آور امام سجّاد(، همچون بیهوش شدن در حال عبادت را نپذیرد؟ اینها و هزاران مورد همانند آن، از راز آسمانی بودن این وجودهای قدسی، نشان دارد. آن دل های سرشار از هدایت الهی و شسته شده به کوثر عصمت، آن چنان به عالم غیب و شهود گره خورده بودند که اندازه فرازمندی شاخه های وجودشان، در اندیشه خاکیانی چون ما نمی گنجد. پیداست آنها که قرار است راه پیامبر(ص) را تداوم بخشند، باید در بلندایی که ایشان بدان راه یافته بود، به سر برند و به گفته قرآن کریم، نباید کوچک ترین نقطه تاریکی در سراسر زندگی شان وجود داشته باشد، آن جا که می فرماید:

(وَ إِذِ ابْتَلیٰ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جَاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی قالَ لا ینالُ عَهْدِی الظَّالِمینَ.[۱۳]

و چون ابراهیم را پرودگارش، با کلماتی بیازمود و وی آن همه را به انجام رسانید [خدا به او] فرمود: «من، تو را پیشوای مردم قرار دادم». [ابراهیم] پرسید: از دودمانم [چه طور]؟ فرمود: «پیمان من به بیدادگران نمی رسد»).

با در کنار یکدیگر قرار دادن این آیه و آیاتی چون (وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ یعْقُوبَ نافِلَةً وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحین * وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئمَّةً یهْدُونَ بِأَمْرِنَا؛[۱۴]و اسحاق و یعقوب را [نعمتی] افزون به او بخشیدیم و همه را از شایستگان قرار دادیم و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کردند) و آیه شریف (وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یوقِنُونَ؛[۱۵]و چون شکیبایی کردند و به آیات ما یقین داشتند، برخی از آنها را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم] را هدایت می کردند)، این نتیجه به دست می آید که بایسته است امام و پیشوای انسان، دارای یقینی باشد که عالم ملکوت برای او به وسیله کلماتی از خداوند، پرده برداری شده باشد. عالم ملکوت نیز چهره باطنی این عالم است. سخن خداوند که فرمود: (یهْدُونَ بِأَمْرِنا؛ به فرمان ما هدایت می کنند)، آشکارا از این مطلب نشان دارد که امام، به نهانِ همه آنچه به موضوع هدایت پیوسته است، یعنی دل ها و رفتارها، آگاه است.[۱۶]به دیگر سخن، نیک و بدِ رفتارها و راه خوش بختی و تیره روزی، با همه ویژگی های آن نزد امام، حاضر است. چنین کاری، تنها از کسی بر می آید که ذاتاً و به خودی خود، نیک بخت باشد؛ زیرا در غیر این صورت، سعادت او از راه دیگری به او راه یافته و در نتیجه، الگویی تمام و کمالی پیروی شدنی نیست، همان گونه که قرآن کریم می فرماید:

(أفَمَنْ یَهْدی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی .[۱۷]

پس آیا کسی که به سوی حق رهبری می کند، سزاوارتر است مورد پیروی قرار گیرد یا کسی که راه نمی یابد، مگر آن که هدایت شود؟).

بدین سان، پیوستگی اهل بیت(ع) به آسمان و آسمانیان، هویدا می گردد.

د ـ تداوم ثمربخشی (تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حینٍ بِإِذْنِ رَبِّها)

یکی دیگر از ویژگی های شجره طیّبه اهل بیت(ع)، تداوم ثمربخشی است، آن هم به گونه ای که هر گاه به سویش دست دراز کنند، ناامید و دست خالی بر نمی گردند. بی گمان، چنانچه مصداق شجره طیّبه، انسانِ موحّد و باشناخت باشد، میوه و برکات آن، فراوان خواهد بود؛ همچون عبرت آموز بودن نگاه های او،[۱۸]حکیمانه بودن شنیدنی هایش[۱۹]و....

ثمردهی درخت وجود اهل بیت(، آن چنان گسترده است که آدمی در پرتو بهره گیری از آنها، گره های دشواری از زندگی دنیایی خود را می گشاید و در فراز و نشیب آن، از میدان های خطرناک و پرآسیبی می گذرد.

کوتاه سخن، آن که بهتر است به این حقیقت اعتراف کنیم که: قلم، در برشمردن دامنه برکات شجره طیّبه اهل بیت(ع) و قلمرو فایده رسانی آنان، ناتوان و درمانده است.

گفتنی است بر پایه عبارت (بِإِذْنِ رَبِّهَا) در آیه شریف، نخست آن که همه کارهای فرا بشری اهل بیت(، با خواست خداوند انجام می گیرد و از خود در این باره، استقلالی ندارند؛ وانگهی، پاسخ به توسّل های انجام گرفته به آنها نیز با حساب و کتاب و با روی آوردن به مصلحت افراد، انجام می شود.