364 - عدم بطلان عبادت خوفی و طمعی

وَ انْتَهِ بِنِيَّتِي إِلَى أَحْسَنِ النِّيَّاتِ.[۱]

در تبیین این فراز نورانی گذشت که بهترین نیت­ها آن است که انسان خدا را نه از ترس دوزخ و نه به شوق بهشت، بلکه با انگیزه محبت او، عبادت کند. سؤالی که در اینجا مطرح است این است که اگر کسی خدا را به خاطر خوف از جهنم یا شوق به بهشت عبادت کرد، آیا عبادتش صحیح است یا خیر؟
پاسخ این سؤال با توجه به مطالبی که در جلسات قبلی بیان شد، روشن است. ما «حُسن نیت» داریم و «أحسن النیات»؛ گاه انسان در انجام کارهای نیک، نیت خوبی دارد، گاه خوب­ترین نیت را دارد. پس اگر کسی از ترس آتش یا شوق بهشت خدا را عبادت کرد اشکالی ندارد زیرا نیت خوبی دارد ؛ ولی بهتر از آن این است که جز خدا چیزی را در نظر نگیرد. به قول شاعر:
ما را ز تو غیر از تو تمنایی نیست[۲]
البته این یک نظریه است، ولی سید بن طاووس و عده‌ای دیگر چنین نظری ندارند. مرحوم نراقی درمستند الشیعةمی­نویسد:
خلافاً فيهما لجماعة منهم السيّد الجليل علي بن طاوس، فقالوا بوجوب قصد مجرد الامتثال و ما بمعناه، و بطلان العبادة بقصد نيل الثواب أو الخلاص من العقاب.[۳]
بر خلاف عده­ای از جمله سید جلیل علی بن طاوس که می­گویند واجب است عبادت به قصد مجرد امتثال امر خدا یا مانند آن انجام شود و عبادتی که به قصد رسیدن به ثواب یا رهایی از عقاب الهی انجام شود باطل است.
البته مرحوم نراقی در ادامه، این سخن را ردّ می­کند و ظاهراً هم چنین است زیرا در قرآن می‌فرماید: ﴿يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً﴾[۴]یا در آیاتی مثل: ﴿فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ﴾[۵]به نوعی تشویق به نیل به ثواب و نعمت­های بهشتی است. از طرفی اگر عبادت با نیت خوف و طمع باطل باشد، تکلیف مردم عادی چه می­شود. چنانچه در جلسه قبل گذشت، وقتی حضرت امام رحمة الله علیه با آن مقام والا می­فرماید: «دو رکعت نماز را برای خدا نخواندم» تکلیف عامه مردم روشن است.
بنا بر این، اگر کسی به قصد ثواب و یا خوف از عقاب خدا را عبادت کرد، اشکالی ندارد؛ ولیکن «احسن النیات» نیست و باید تلاش کنیم تا به آن نزدیک شویم.