وَ انْتَهِ... بِعَمَلِي إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ.[۱]
و عمل من را به بهترین اعمال برسان.
در تبیین این فراز از دعای نورانی مکارم الاخلاق گفتیم همان‌گونه که حُسن نیّت دارای مراتب است، حُسن عمل نیز مراتبی دارد. از این رو، هم عمل خوب و حسن داریم، هم عمل خوب‌تر و احسن.
عمل خوب چیست؟ در روایتی نبوی عمل خوب اینگونه تبیین شده است:
لا يُقبَلُ قَولٌ إلّا بعملٍ، ولا يُقبلُ قَولٌ ولا عملٌ إلّا بنِيّةٍ، ولا يُقبلُ قَولٌ وعملٌ ونِيّةٌ إلّا بإصابَةِ السُّنّةِ.[۲]
هيچ گفتارى جز با كردار، پذيرفته نمى‌شود و هيچ گفتار و كردارى، جز با نيّت، پذيرفته نمى‌شود و هيچ گفتار و كردار و نيّتى پذيرفته نمى‌شود، جز آن كه مطابق با سنّت باشد.
طبق این روایت، پایین‌ترین سطح عمل خوب آن است که با سنت مطابق باشد، یعنی با دستوراتی که اهل بیت علیهم السلام فرموده‌اند، هماهنگ باشد. ممکن است کسی عمل خوبی انجام دهد، نیّتش هم خوب باشد، ولی چون مطابق با سنت انجام نداده، مورد قبول واقع نشود.
حال این عمل خوب اگر از کیفیت بهتری برخوردار باشد، خوب‌تر می‌شود و اینگونه نیست که همیشه با کثرت عمل و بیشتر شدن کمّی آن، عمل، احسن الاعمال شود؛ بلکه عمل خوب‌تر معیارهایی دارد. در روایتی وارد شده که رسول خدا صلّی الله علیه و سلّم بعد از تلاوت آیه دوم سوره مبارکه ملک،﴿ أيُّكُم أحسَنُ عَمَلًا ﴾[۳]آن را اینچنین تفسیر فرمودند:
فَهُوَ أحسَنُ عَقلًا، وأورَعُ عَن مَحارِمِ اللّهِ، وأسرَعُهُم في طاعَةِ اللّهِ تَعالى.[۴]
هر يک از شما كه رفتارش نيكوتر باشد، هموست كه خردى نيكوتر دارد و بيشتر، از گناهان، پرهيز مى‌كند و در بندگىِ خدا، شتابان‌تر است.
در این روایت سه معیار برای خوب‌تر بودن عمل بیان شده است:
معرفت
معیار اول معرفت عامل است. اگر دو عمل که در ظاهر از هر نظر مساوی هستند، ولی یکی از شخص عاقل و اهل معرفت سر بزند و دیگری از انسان جاهل، هرگز به لحاظ کیفی یکسان نخواهند بود. مثلاً «لا إله إلّا الله» گفتن امثال بنده با «لا إله إلّا الله» گفتن امیر المؤمنین علیه السلام اصلاً قابل مقایسه نیست، چه اینکه تنها، یک ضربه او در جنگ خندق از عبادت انس و جن بافضیلت‌تر شد.
تقوا
معیار دوم تقوای عامل است. کیفیت عملی بالاتر است که عامل به آن تقوای بیشتری داشته باشد. پس نمازهای کم انسان متقی از عمل زیاد کسی که در کنار نمازهای فراوان، گناه هم می‌کند، با ارزش‌تر است.
سرعت در انجام
معیار سوم پیشتازی در بندگی عامل است. آنکه در انجام عمل نیک سرعت بیشتری در اطاعت خدا دارد، عملش از کیفیت بهتری برخوردار است. از این رو، کیفیت نماز اول وقت نسبت به نماز آخر وقت، به مراتب بیشتر است.
