علی بن ابراهیم بن هاشم قمّی(زنده در 307 ق)

ولادت وی، حدوداً میان سال های ۲۳۰ تا ۲۴۰ ق است.[۱] تحصیلات و رشد و نموّ علمی علی بن ابراهیم، در مدرسه حدیثی قم بوده است. وی از مشهورترین عالمان، محدّثان، فقیهان و مفسّران نامدار شیعه و از راویان سخت کوشی است که به نقل و نشر میراث حدیثی که از پدرش فراگرفت، اهتمام ورزید. او تا سال ۳۰۷ ق در قید حیات بوده است.[۲]

مکانت حدیثی

علی بن ابراهیم، از استادان بسیاری استماع حدیث کرده است. حضور وی در قم، سبب شده تا بیشتر روایات وی از شاگردان امام جواد، امام هادی و امام عسکری(ع) و نیز از معمران اصحاب امام رضا(ع)، همانند عبد اللّٰه بن صلت باشد. برخی مشایخ وی، عبارت اند از: پدرش، ابراهیم بن هاشم، محمّد بن عیسی بن عبید، هارون بن مسلم بن سعدان، صالح بن سندی، احمد بن محمّد بن خالد برقی، برادرش، اسحاق بن ابراهیم. همچنین محدّثانی چون محمّد بن یعقوب کلینی، احمد بن زیاد بن جعفر، محمّد بن قولویه قمی و محمّد بن حسن بن ولید از وی حدیث گزارش کرده اند.[۳] علمای رجال، او را به جلالت شأن، وثاقت و دارای عقیده صحیح ستوده و به نیکی یاد کرده اند.[۴]

احادیث و آثار

او کتاب های متعدّدی داشته که در کتاب های فهارس، از آن ها یاد شده و نام او در اسناد روایات بسیاری واقع شده است. تنها در کتب اربعه، ۷ هزار و ۱۴۰ حدیث در موضوعات فقهی، اعتقادی، اخلاقی و تفسیری و با تعابیری چون «علی بن إبراهیم»، «علی بن إبراهیم بن هاشم» و «علی»، از او روایت شده اند[۵]. برخی از آثار او عبارت اند از: اختیار القرآن؛ کتاب الأنبیاء؛ کتاب الناسخ و المنسوخ؛ کتاب التوحید و الشرک؛ کتاب فضائل أمیر المؤمنین(ع)؛ کتاب المغازی؛ کتاب قرب الإسناد و کتاب التفسیر.[۶] در نحوه انتساب تفسیر موجود به علی بن ابراهیم نظریاتی مطرح است.[۷]

[۱] . الکافی: ج۱ ص۱۰۷ ح ۱. قدیم ترین کسی که وی از او روایت کرده، محمّد بن خالد طیالسی است که در سال ۲۵۹ ق وفات یافت.

[۲] . عیون أخبار الرضا(ع): ج۱ ص۲۹۲ ح ۴۲، الموسوعة الرجالیة: ج۱ ص۱۸۶.

[۳] . معجم رجال الحدیث: ج۱۱ ص۱۹۵ ش۷۸۱۶.

[۴] . رجال النجاشی: ج۲ ص۸۶ ش۶۷۸، خلاصة الأقوال: ص۱۰۰ ش۴۵، رجال ابن داود: ص۱۳۵ ش۱۰۱۸.

[۵] . معجم رجال الحدیث: ج۱۱ ص۱۸۹ ش۷۸۰۵.

[۶] . رجال النجاشی: ج۲ ص۸۷ ش۶۷۸، الفهرست، طوسی: ص۱۵۲ ش۳۸۰، الفهرست، ابن ندیم: ص۳۶۹ ش۳۲۵.

[۷] . الذریعه: ج۴ ص۳۰۳.