رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث دانشگاه قرآن و حدیث: امروز ما با یکسری عناوین جدیدی روبرو هستیم که در گذشته وجود نداشت، مثلاً محیط زیست که موضوع آن روز نبوده است و الان یک موضوع بسیار جدی است... بنابراین رویکردهای جدید در پاسخگویی به نیازها الزام به داشتن دانشنامه جدید را گوشزد می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث، ۵ دی‌ماه در مراسم بزرگداشت مرحومآیت الله محمدی ری شهریو نشست علمی «دانشنامه‌های حدیثی؛ ضرورت‌ها و رویکردها»» ضمن تجلیل از شخصیت آیت‌الله ری شهری و مراسم سالگرد ارتحال آن مرحوم، گفت:
آن مرحوم با زحمات زیادی توانستند لایه‌های حدیثی را وارد متن زندگی مردم کنند وآیت‌الله مشکینیهم به صورت خاص در حرکت آیت‌الله ری‌شهری نقش داشتند و پیشنهاد تألیف میزان‌الحکمه را هم آیت الله مشکینی به مرحوم آیت الله ری شهری دادند.
وی افزود: با بروز و ظهور مباحث حدیثی به ویژه در قالب دانشنامه‌ها، به نظر می‌رسد آسیب‌های این عرصه کمتر شده است؛ یعنی ما یک دوره‌ای داشتیم که عقل‌گرایی و عقل‌بسندگی و در دوره‌ای قرآن‌بسندگی مورد توجه بود و در دوره‌ای حدیث‌بسندگی. ولی در سال‌های بعد از انقلاب در سایه تلاش ایشان و همراهانشان، قرآن‌بسندگی و حدیث‌بسندگی کنار رفت و این دو منبع معرفت همراه با هم و همگام با تعقل خردورزی استفاده شدند که این رویکرد مبارک باید تقویت شود.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: معمولاً مجموعه یافته‌های قبلی بشر در قالب دانشنامه‌ها توصیف وارائه می‌شود و تولید علم مطرح نیست؛ ولی دانشنامه‌های حدیثی قدری با تعریف رسمی دانشنامه تفاوت دارد، یعنی در این دانشنامه‌ها و دانشنامه قرآن با مجموعه زیادی از آیات و روایات روبرو هستیم که برای استفاده مخاطب باید به صورت یک نظم استوار و سازمان‌یافته به مخاطب عرضه شود تا مخاطب بتواند بهتر و شایسته‌تر از آن بهره ببرد.
پیدایش جامع‌نویسی
این پژوهشگر گفت: در ابتدای نوشتن حدیث، هر چه حدیثی شنیده می‌شد، نوشته شد و نظم خاصی در نوشتن آن وجود نداشت. در اصول ۴۰۰ گانه یااربعمائهو یامسائل علی بن جعفرهیچ نظمی نداشته است و این نیاز پژوهشگر را برآورده نمی‌کرد لذا از همان دوره تلاش شد تا کتب به صورت بخش‌بخش نوشته شود، مانند کتاب صلاة حریز که همه روایات نماز را کنار هم قرار داد. در دوره‌های بعد هم به سمت جامع‌نویسی رفتند که همان دانشنامه‌نویسی است و روایات مرتبط با یک باب در کنار هم قرار می‌گرفتند و تبدیل به کتاب و جامع می‌شد.
وی ادامه داد: مثلاً کتابکافیمرحومکلینیکتابی دانشنامه حدیثی شایسته در دوره خود و از میراث حدیثی قم است. ایشان مباحث اعتقادی را از سایر مباحث و در ذیل همین بحث هم توحید را از مباحث دیگر جداسازی کرده است تا مخاطب بتواند بهترین استفاده را ببرد یاشیخ طوسیدر کتابتهذیبمدعی است که همه روایاتی را که حکم شرعی از آن استخراج می‌شود، آورده‌ام یعنی همه متون روایی را باید خوانده باشد و از دل آن روایات فقهی را بیرون آورده باشد و بعدها هم بحارالانوار و ... در همین راستا شکل گرفت.
حجت الاسلام طباطبایی با بیان اینکه در دوره معاصر شاید اولین نگاشته حدیثی مرتبط با مباحث معرفتی را بایدسفینةالبحارمرحوممحدث قمیبدانیم، ادامه داد: ایشان بدون اینکه با مباحث دانشنامه‌نویسی در اروپا آشنا باشد، مباحث را به صورت حروف الفبا آورده و مرتب کرده و کاری شایسته در دانشنامه معارف حدیثی انجام داده است.
وی بیان کرد:میزان‌الحکمهوالحیاتمرحوم حکیمی هم به نوعی دانشنامه حدیثی محسوب می‌شوند. هم کتب قبل و هم کتب اخیر مشکلات و آسیب‌هایی هم دارند و سؤال اصلی این است که با توجه به دانشنامه‌های حدیثی چه نیازی به تولید دانشنامه‌های جدید است.
تولید دانشنامه قرآن و حدیث در ۷۰ جلد
حجت‌الاسلام طباطبایی افزود: الاندانشنامه قرآن و حدیثمطالب را به صورت الفبایی از ایثار شروع کرده و تا یقین ادامه خواهد یافت و مجموعه بیش از ۷۰ جلد خواهد شد تا نیازهای جامعه سنت به معارف قرآن و حدیث را به صورت موضوعی جمع‌آوری و در اختیار مخاطبان قرار دهد.
وی تصریح کرد: مرحومعلامه مجلسیبه صورت خودجوش مجموعه عظیم و شایسته بحار را بنیان نهادند که این مقدار کار برای ما اعجاب آور است. مجلسی ۱۰۰ جلد کتاب را دوبار با قلم خود نوشته است، حال آن که افراد اندکی هستند که این مجموعه را یکبار به صورت کامل خوانده باشند؛ این همت بی‌نظیر است و در روزگار کنونی چنین اراده‌هایی دور از دسترس است.
عناوین و مسائل جدید
حجت‌الاسلام طباطبایی با طرح این پرسش که آیا این دانشنامه با این گستردگی ما را از دانشنامه جدید بی‌نیاز می‌کند، گفت: امروز ما با یکسری عناوین جدیدی روبرو هستیم که در گذشته وجود نداشت، مثلاً محیط زیست که موضوع آن روز نبوده است و الان یک موضوع بسیار جدی است یا برخی موارد موضوع بحث بوده است ولی مسئله نشده بود مانند روایات پیرامون زنان که عمدتاً ناظر به نقش مادری آنان بوده و حضور آنان در جامعه مورد توجه نبوده است؛ روایات در مورد زن و خانواده خیلی زیاد است ولی به عنوان موضوع مورد نیاز پژوهشی مدنظر نبوده است زیرا سؤال و شبهه ای مطرح نبوده و زن به عنوان نیمی از جامعه مورد توجه نبوده است.
وی افزود: دانشنامه زن که جنابآقای مهریزیدر پی آن هستند، مجموعه زیادی از روایات را دارد که می‌تواند مبنایی برای پژوهش محققان قرار بگیرد و حتی سؤالات و شبهاتی که امروز مطرح است، می‌تواند در دانشنامه‌ها بیان شود؛ بنابراین رویکردهای جدید در پاسخگویی به نیازها الزام به داشتن دانشنامه جدید را گوشزد می‌کند.
ابزار جدید و لزوم دانشنامه‌های جدید
رئیس پژوهشکده حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث گفت: موضوع دیگری که لزوم توجه به دانشنامه‌های جدید را به ما یادآور می‌شود، وجود ابزارهای جدید مانند نرم‌افزارهای جدید است. دیدن مطلب در نسخ خطی واقعا کار دشواری است و به همین جهت انسان از حافظه قوی و نحوه کار پیشینیان تعجب می‌کند ولی الان ابزارهایی داریم که هم از منظر مجموعه مطالب و هم منابع بی‌نظیر است. الان جستجوی لفظی، ریشه‌ای، ترکیبی و ... داریم؛ مثلاً در بحث ترکیبی، در خیلی از موارد دو واژه قرین هم به کار می‌روند و وقتی کنار هم باشند، مفهوم جدیدتری را در اختیار ما قرار می‌دهند؛ مثلا صبار شکور چندین بار در قرآن آمده است در حالی که در متون پیشین چنین دقت‌هایی وجود نداشت .
وی افزود: یا مثلاً علامه مجلسی با همه دقت‌هایی که داشته است، وقتی به واژه آرزو و امل می‌رسد، کمتر از صد روایت جمع‌آوری کرده است، در حالی که قبل از آن، در منابع دیگر موضوعی ما تنها ۱۰ روایت بوده است و امروز ما که در برابر ایشان عددی نیستیم، ۲۷۰ روایت در باره آرزو در دانشنامه حدیث وارد کردیم.
این اتفاق با استفاده از ابزارهای جدید رخ داده است. جالب اینکه در این روایات، روایاتی وجود دارند که ممکن است زاویه دید ما را نسبت به داشتن آرزو تغییر دهد؛ مثلاً اگر در گذشته می‌گفتند آرزو چیز خوبی نیست ولی الان گفته می‌شود در ذات بشر وجود دارد و آرزو چیز خوبی است و آن چه بد است، آرزوهای دور و دراز و بی‌مبناست.
رویکردهای جدید
استاد دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: ذات دانش این اقتضا را دارد که به مرور زمان رشد کرده و رویکردهای آن دقیق‌تر و منضبط‌تر شود و حتی در بحث شبهات هم ما با توجه به فضای مجازی نیازمند رویکردهای جدیدی هستیم که در دوره علامه مجلسی وجود نداشت.
وی تصریح کرد: مثلاًدر حوزه فقه حالت خودبسندگی مذهبی وجود داشته است، یعنی معمولاً اگر کسی مانند مرحومشیخ حرعاملیکتابی می‌نوشت صرفاً از منابع شیعی بهره می‌برد و اهل سنت هم صرفاً از منابع اهل سنت استفاده می کردند به همین دلیل همه کتب فقهی اینگونه هستند ولی الان اینطور نیست؛ مرحوم آیت‌الله بروجردی که از مفاخر دوره معاصر بود، این نظریه را مطرح کرد که غالب مسلمانان دردوره صدور روایت ما اهل سنت بوده اند و رویکرد عموم هم ناظر به احکام فقهی اهل سنت بوده است لذا با این رویکرد سؤالاتی را از ائمه(ع) می‌پرسیدند؛ بنابراین برای فهم روایت شیعه ما باید بستر را بشناسیم و بعد سراغ جواب امام(ع) برویم. مثلاً از امام(ع) پرسیده‌اند بسم‌الله باید جهر خوانده شود یا اخفات و امام(ع) تصریح کردند که باید بلند گفته شود ولی وقتی به رساله‌ها مراجعه می‌شود، در مورد نماز ظهر و عصر اختلاف وجود دارد؛ مرحوم آیت‌الله بروجردی معتقد بود که این حکم در بستر خاصی مطرح شده است و آن آهسته گفتن بسم الله در نمازهای است از این رو باید اقوال فقهای دوره امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را ملاحظه کنیم تا ببینیم دعوا و اختلاف بر سر چیست. مرحوم آیت‌الله بروجردی معتقد بود ما به فهم روایات فقهی اهل سنت نیاز داریم تا روایات خودمان را بهتر درک کنیم.
ایده ابتکاری آیت‌الله بروجردی
طباطبایی تصریح کرد: بعداً که کارها پیش رفت، ایشان واهمه داشتند که اختلاط میان روایات شیعه و سنی به وجود بیاید از این رو نتوانست به ایده خود جامه عمل بپوشاند ولی در دوره معاصر ما همین ایده را با توجه به وجود نرم‌افزارهای جدید اجرایی کردیم. مثلاً در روایات فقهی ما کتابوسائل الشیعهرا داریم کتاب دیگری با نام مدارک فقه اهل‌السنه علی بنح وسائل الشیعه مرتبط با کتاب وسائل‌الشیعه است که دربردارنده روایات اهل سنت است که در ذیل عناوین کتاب وسائل الشیعه آمده است و بستر صدور روایات را معلوم می کند یا در مواردی اهل سنت ما را به شاذبودن احکام فقهی متهم می‌کنند، یعنی می گویند چرا: همه مذاهب یک حکم دارند و شیعه با آن ها فرق دارد ولی با توجه به روایات اهل سنت می‌بینیم موارد اگر این گونه یک در هزار است و هرچه شیعه گفته است قول مؤیدی از اقوال گذشتگان اهل سنت دارد نه مذاهب چهارگانه .
تألیف فرا مذهبی حدیث
وی بیان کرد: تا قبل از انقلاب، محققان شیعه برای شیعیان و اهل سنت برای خودشان می‌نوشتند ولی بعد از انقلاب ما مدعی بودیم که تقریر ما از اسلام، دقیق‌تر و جامع‌تر است ولی به صورت طبیعی اهل سنت اقبالی به ما ندارند از این رو آیت‌الله ری شهری، میزان‌الحکمه را نوشتند که احادیث اهل سنت را هم دارد و تاکنون به هفت زبان ترجمه شده است. این تألیف سبب شد تا فرهنگ شیعه فراتر از افرادی که مذهب شیعه دارند، گسترش یابد که این رویکرد، رویکرد قابل دفاعی است.
فرادینی بودن مناجات های اهل بیت
استاد دانشگاه قرآن و حدیث با اشاره به دانشنامه مناجات، تأکید کرد: مناجات ها از نقاط اوج در فرهنگ شیعی هستند؛ آقایدکترشاکرمی‌گفت: من بخشی ازصحیفه سجادیهرا برای کشیش‌ها خواندم و قبل از آنکه من محزون شوم آن‌ها گریه می‌کردند. بنابراین ما می‌توانیم برای مخاطبان گسترده ای فراتر از شیعه و سنی و مسلمان و مسیحی ، دانشنامه جدیدی تعریف کنیم.
دانش نامه های تخصصی
وی اضافه کرد: در گذشته معمولا محققان قرآن و حدیث در مباحث دیگر هم دخالت داشتند، مانند علامه مجلسی که در نجوم، تفسیر و فقه و ... هم نظر داده است ولی الان نیازمند دانشنامه‌های تخصصی هستیم زیرا علوم توسعه یافته است؛ امروز ما از قرآن و حدیث به عنوان منبع بهره می‌بریم ولی رویکرد ما اجتماعی یا اخلاقی است؛ مثلاً تألیف دانشنامه روایات اخلاقی نیازمند افراد حدیث پژوه با تخصص دانش اخلاق است و نگارش دانشنامه روایات تربیتی نیازمند تخصص و مهارت در علوم تربیتی است.
