آخرت در لغت و قرآن و حدیث

آخرت ، در لغت

واژه «آخرة» مؤنث «آخِر» (بر وزن فاعل) و مقابل «اوّل» و «متقدِّم» است .

در العين آمده است :

الآخِرُ و الآخِرَةُ : نَقيضُ المُتَقَدِّمُ وَ المُتَقَدِّمَةُ ، و مُقَدَّمُ الشَّيءِ و مُؤَخَّرُهُ.[۱]

آخِر و آخرة ، نقيض متقدّم و متقدّمه هستند ، و [گفته مى شود :] مقدَّم (جلوى) يك چيز و مؤخَّر (عقب/ آخر) آن .

در المقاييس نيز مى خوانيم :

الهَمزَةُ وَ الخاءُ وَ الرّاءُ أصلٌ واحِدٌ إلَيهِ تَرجعُ فُروعُهُ ، و هُوَ خِلافُ التَّقَدُّمِ . و هذا قِياسٌ أخَذناهُ مِنَ الخَليلِ ... .[۲]

همزه و خا و را ، يك اصل را تشكيل مى دهند و فروعش به آن باز مى گردند . و آن ، خلاف «تقدّم» است . اين قياس را ما از خليل گرفته ايم .

آخرت ، در قرآن و حديث

قرآن كريم ، زندگىِ پيش از مرگ را زندگى اوّل و زندگىِ پس از مرگ را زندگىِ آخِر ناميده است ، مانند :

«لَهُ الْحَمْدُ فِى الاْءُولَى وَ الاْآخِرَةِ .[۳]در اين [سراى] نخستين و در آخرت ، ستايش ، از آنِ اوست»  .

«وَ إِنَّ لَنَا لَلاْآخِرَةَ وَ الاْءُولَى .[۴]و در حقيقت ، دنيا و آخرت ، از آنِ ماست»  .

«وَ لَلاْآخِرَةُ خَيْرٌ لَّكَ مِنَ الاْءُولَى .[۵]و آخرت ، براى تو ، بهتر از سراى نخستين است»  .

در واقع ، قرآن كريم و نيز احاديث اسلامى ، كلمه «آخرة» را در يكى از بارزترين مصاديق لغوى آن به كار مى برند . از اين رو، هنگامى كه يزيد بن سلام از پيامبر صلى الله عليه و آله مى پرسد : «چرا آخرت را آخرت ناميده اند؟»، ايشان در جواب مى فرمايد :

لاِءَنَّها مُتَأَخِّرَةٌ تَجيءُ مِن بَعدِ الدُّنيا ، لا توصَفُ سِنينُها ، ولا تُحصى أيّامُها ، ولا يَموتُ سُكّانُها .[۶]چون آن متأخّر است و پس از دنيا مى آيد . سال هاى آن وصف ناشدنى ، و روزهايش ناشمردنى هستند و ساكنان آن ، هيچ گاه نمى ميرند .

و از امام على عليه السلام در وجه تسميه آخرت نقل شده كه :

سُمِّيَتِ الآخِرَةُ آخِرَةً ، لاِءَنَّ فيهَا الجَزاءَ وَالثَّوابَ .[۷]آخرت ، آخرت ناميده شده است ؛ چون سزا و پاداش در آن جاست.

همان طور كه علاّمه مجلسى توضيح داده،[۸]مقصود ، آن است كه چون در آخرت ، سزا و ثواب است و جزا متأخّر از عمل است ، زندگى پس از مرگ ، آخرت ناميده شده است .

اين واژه در قرآن ، گاه صفت «النشأة» است (مانند :  «ثُمَّ اللَّهُ يُنشِئُ النَّشْأَةَ الاْآخِرَةَ ؛ پس خداوند است كه نشأه آخرت را پديد مى آورد[۹]»  ) ، گاه صفت «الدار» (مانند :  «وَ إِنَّ الدَّارَ الاْآخِرَةَ لَهِىَ الْحَيَوَانُ ؛ و زندگى حقيقى همان سراى آخرت است[۱۰]»  ) ، گاه مضاف اليه «دار» (مانند :  «وَ لَدَارُ الاْءَخِرَةِ خَيْرٌ ؛ و سراى آخرت بهتر است[۱۱]»  ) و گاه صفت «اليوم» (مانند :  «مِنَ النَّاسِ مَن يَقُولُ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الاْآخِرِ ؛ و برخى از مردم مى گويند كه به خدا و روز واپسين ايمان آورديم[۱۲]»  ) قرار گرفته است . البتّه در بيشتر موارد ، موصوف ، حذف گرديده و كلمه «آخرت» در مقابل «دنيا» و درباره زندگى پس از مرگ به كار رفته است .

در قرآن كريم ، اين كلمه در مجموع ، ۱۴۳ بار تكرار شده است : چهار بار به معناى لغوى آن و ۱۳۹ بار به معناى «زندگى پس از مرگ» ، و از اين تعداد ، ۸۸ بار به صورت «الآخرة» و ۲۲ بار به صورت «بالآخرة» و سه بار به صورت «لَلآخرة» و ۲۶ بار به صورت «الآخِر» (كه صفت «اليوم» قرار گرفته است) .

نكته قابل توجّه ، اين كه : در نگاه ابتدايى ، ممكن است تصوّر شود كه كلمه «آخرت» معادل كلمه قيامت (يوم الحساب) است ؛ امّا دقّت در ريشه لغوى و كاربردهاى آن در قرآن و حديث به روشنى نشان مى دهد كه مقصود از كلمه آخرت ، مقابل «دنيا»ست و شامل همه منازل و مواقف پس از مرگ مى شود . پس ، قيامت ، تنها يكى از منازل آخرت محسوب مى گردد ، چنان كه پيامبر صلى الله عليه و آله قبر را نخستين منزل آخرت معرّفى مى كند :

القَبرُ أوَّلُ مَنازِلِ الآخِرَةِ ؛ فَإِن يَنجُ مِنهُ فَما بَعدَهُ أيسَرُ مِنهُ ، وإن لَم يَنجُ مِنهُ فَما بَعدَهُ أشَدُّ مِنهُ .[۱۳]گور ، نخستين منزلگاه آخرت است . اگر [انسان] از آن به سلامت برَهَد ، منزلگاه هاى پس از آن ، آسان تر از آن است و اگر به سلامت نرَهَد ، منزلگاه هاى پس از آن ، سخت تر از آن خواهد بود .

بنا بر اين ، آنچه در اين بخش مورد توجّه است ، ارائه متونى است كه مجموع زندگىِ پس از مرگ را مورد بررسى قرار داده اند ؛ امّا آنچه مربوط به هر يك از منازل و عوالم آخرت مى شود (مانند : عالم برزخ ، قيامت ، حساب ، ميزان ، صراط ، بهشت و دوزخ) در عناوين مربوط به خود خواهد آمد ، إن شاء اللّه .