از ديدگاه قرآن كريم و احاديث اسلامى، دوران رسالت پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ، عصر حاكميّت خرد و دانش، و دوران پيش از بعثت آن حضرت ، عصر جاهليّت است . فلسفه اين نام گذارى، آن است كه پيش از بعثت پيامبر صلى الله عليه و آله ، به دليل تحريف اديان آسمانى، مردم، راهى براى شناخت حقايق هستى و برنامه صحيح زندگى نداشتند و آنچه به نام دين بر جوامع مختلف بشرى تحميل مى شد ، همراه با موهومات و خرافات بود و اديان تحريف شده، ابزارى براى حكومت و سودجويى سلطه جويان مستكبر و مرفّهان بى دردى بودند كه رنج مردم را احساس نمى كردند .
بعثت پيامبر خدا، آغاز عصر دانش بود و اساسى ترين مسئوليت ايشان، روشن كردن حقايق براى مردم و آشنا ساختن آنان با برنامه هاى صحيح زندگى و مبارزه با تحريف اديان گذشته و موهوماتى بود كه به نام دين به جامعه عرضه مى شد. پيامبر صلى الله عليه و آله خود را براى مردم، پدرى مهربان و معلّمى دلسوز مى دانست و مى فرمود:
إنَّما أنَا لَكُم مِثلُ الوالِدِ، اُعَلِّمُكُم .مسند ابن حنبل : ج ۳ ص ۵۳ ح ۷۴۱۳ ، سنن النسائى: ج ۱ ص ۳۸ ، سنن ابن ماجة : ج ۱ ص ۱۱۳ و ۳۱۴ .همانا من براى شما مانند پدرم؛ شما را آموزش مى دهم.
نبوّت پيامبر اكرم و برنامه هايى كه ايشان براى روش صحيح زندگى آورد ، منطبق با موازين عقلى وعلمى بود كه اگر دانشمندان در صدد شناخت آن برآيند، به روشنى مى توانند صداقت او را درباره ارتباطش با مبدأ هستى ، درك كنند:
«وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُواْ الْعِلْمَ الَّذِى أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْدِى إِلَى صِرَ طِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ .سبأ : آيه ۶ .و كسانى كه از دانش ، بهره يافته اند، مى دانند كه آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، حق است وبه راهِ آن عزيزِستوده[صفات]،راهبرى مى كند».
بر اين اساس، پيامبر صلى الله عليه و آله مردم را از پيروى از آنچه بدان علم ندارند، به شدّت بر حذر مى داشت و اين آيه را براى آنان تلاوت مى فرمود :
«وَ لاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَـئكَ كَانَ عَنْهُ مَسْـئولاً.اسراء : آيه ۳۶ .و چيزى را كه بدان علم ندارى، دنبال مكن؛ زيرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش ، واقع خواهند شد».
هشدار قرآن
قرآن كريم، با تأكيد بر ضرورت تداوم نهضت علمى ـ فرهنگى اسلام، به مسلمانان هشدار داده كه مبادا پس از پيامبر اسلام، به عصر جاهليّتِ قبل از اسلام بازگردند :
«وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِيْن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَـبِكُمْ .آل عمران : آيه ۱۴۴.و محمّد، جز فرستاده اى كه پيش از او [ هم] پيامبرانى [آمدند و ]گذشتند، نيست. آيا اگر او بميرد و يا كشته شود، از عقيده خود بر مى گرديد؟».
اين آيه و نيز مفهوم آيه زير (طبق تفسير امام باقر عليه السلام )امام باقر عليه السلام در تفسير اين آيه مى فرمايد : «أى سيكون جاهلية اخرى ؛ يعنى جاهليّتى ديگر خواهد آمد» (ر . ك : تفسير القمّي : ج ۲ ص ۱۹۳) .ناظر به تجديد حيات «نادانى» در تاريخ اسلام است :
«وَ لاَ تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَـهِلِيَّةِ الْأُولَى.احزاب : آيه ۳۳ .و مانند روزگار جاهليّت قديم، زينت هاى خود را آشكار مكنيد».
پيامبر صلى الله عليه و آله در اين باره مى فرمايد :
بُعِثتُ بَينَ جاهِلِيَّتَينِ، لاَُخراهُما شَرٌّ مِن اُولاهُما.الأمالى ، شجرى : ج ۲ ص ۲۷۷.ميان دو جاهليّت ، برانگيخته شدم كه دومينِ آن ، بدتر از اوّلى است.
عوامل بازگشت جاهليّت
مسئله مهم، شناخت عوامل بازگشت به جاهليّت و به فرموده قرآن، «بازگشت به گذشته ها (انقلاب إلى الأعقاب)» است . در يك نگاه كلّى، عوامل بازگشت (ارتجاع) را به دو دسته مى توان تقسيم كرد : عوامل فردى و عوامل اجتماعى .
الف ـ عوامل فردى بازگشت
همه آنچه با عنوان «موانع علم و حكمت» و «آفت هاى خرد» ذكر شده، از عوامل فردى بازگشت به جاهليّتِ نخستين ، به شمار مى روند، كه پيامبر صلى الله عليه و آله به هنگام مبارزه با آنها، نشانه هايى برايش قرار داد .
اين آفاتِ خردمندى ، به هر ميزان كه در كسى تحقّق يابد، او را به مرز
جاهليّت سوق مى دهد؛ ليكن در ميان همه عوامل فردى ارتجاع، احاديث بسيارى ،. ر . ك : ص ۲۲۶ (شرب المسكر) .مى گسارى را مورد تأكيد قرار داده اند. دليل اين امر، در احاديث بعدى آمده است كه «شراب»، اُمّ الفواحش و كليد هر پليدى است. در واقع، اعتياد به مسكرات و موادّ تخدير كننده خرد، زمينه را براى انواع موانع معرفت ، آماده مى كند و موجبات ابتلاى انسان را به عقايد، اخلاق و اعمال جاهليّت، فراهم مى سازد.
ب ـ عوامل اجتماعى بازگشت
عوامل اجتماعى بازگشت به جاهليّت، آفاتى هستند كه اساس نظام اسلامى را تهديد مى كنند كه از بارزترينِ آنها «اختلاف» است كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله درباره اش مى فرمايد:
مَا اختَلَفَت اُمَّةٌ بَعدَ نَبيِّها إلاّ ظَهَرَ أهلُ باطِلِها عَلى أهلِ حَقِّها.كنز العمّال : ج ۱ ص ۱۸۳ ح ۹۲۹ ، نهج البلاغة : خطبه ۱۹۲ .هيچ امّتى پس از پيامبر خود، اختلاف نكرد، مگر آن كه پيروان باطل بر پيروان حق پيروز شدند .
از عوامل اجتماعى بازگشت به جاهليّت و به فرموده پيامبر صلى الله عليه و آله ، خطرناك ترينِ آنها ، رهبرى امامانِ گم راه كننده است :
إنَّ أخوَفَ ما أخافُ عَلى اُمَّتي الأَئِمَّةُ المُضِلّونَ.همان، ج ۱۰ ص ۱۸۸ ح ۲۸۹۸۶ و ج ۵ ص ۷۵۶ ح ۱۴۲۹۳ .بيشترين چيزى كه بر امّت خويش مى ترسم، پيشوايان گم راه كننده اند.
در روايت است كه عمر بن خطّاب از كعب پرسيد : از مسئله اى مى پرسم؛ آن را كتمان مكن. كعب گفت: به خدا سوگند كه، چيزى را كه مى دانم، كتمان نمى كنم. عمر گفت: از چه چيزى بيش از همه ، بر امّت پيامبر صلى الله عليه و آله مى ترسى؟ كعب
گفت: «پيشوايان گم راه كننده». عمر گفت: درست مى گويى. پيامبر خدا اين را پنهانى به من فرمود.كنز العمّال : ج ۵ ص ۷۵۶ ح ۱۴۲۹۳ .
خطر پيشوايان گمراهى براى اسلام و نقش آنان در بازگشت جامعه اسلامى به دوران جاهليّت، به اندازه اى است كه پيامبر خدا در حديث معتبر و مورد اتّفاق مسلمانان ، تأكيد مى فرمايد كه :
مَن ماتَ بِغَيرِ إمامٍ ، ماتَ ميتَةً جاهِلِيَّةً.آن كه بدون امام بميرد، به مرگ جاهليّت مرده است.
اين، بدان معناست كه امامتِ پيشوايانِ حق و عدل، پشتوانه و ضامن تداوم عصر دانش و يا عصر اسلام راستين است و بدون آن، جامعه اسلامى به جاهليّتِ پيش از اسلام، باز مى گردد.
متأسّفانه اين واقعيت بسيار تلخ، در تاريخ اسلام ، تحقّق يافت و امروز، نه تنها جوامع اسلامى، بلكه جهان ، با وجود همه پيشرفت هاى شگفت انگيز علوم تجربى،ر . ك : ص ۲۴۷ (پژوهشى درباره معناى «دانش») .در جاهليّت نوين به سر مى برد.
پيامبر اسلام، به مردم جهان ، مژده داد كه اين دوران نيز پايانى دارد و با قيام فردى از خاندان او (مهدى آل محمّد)، جاهليّت در جهان ، پايان خواهد يافت و با هدايت و رهبرى او، نور دانش حقيقى ، جهان را فرا خواهد گرفت و فساد و تباهى از جهان ، رخت بر خواهد بست و عدالت، سراسر گيتى را فرا خواهد گرفت.
فصل هفتم اين بخش، به اين بشارت ها اشاره دارد . اميدواريم كه تجديد حيات اسلام در ايران، مقدّمه تحقّق آن بشارت ها باشد.
