بررسى ره نمودهاى پيشوايان اسلام درباره حقوق نوزاد، نشان مى دهد كه كودك، در آغاز تولّد، هشت حق بر خانواده خود دارد .اين حقوق، عبارت اند از :
۱ . بزرگداشت تولّد
روزى كه خداوند متعال، نعمتى به انسان عنايت كند، «عيد». عيد، در لغت، از ريشه «عَوْد» به معناى بازگشت است . بنا بر اين، روزهايى كه نعمت هاى از دست رفته به فرد يا جامعه باز مى گردند، عيد ناميده مى شود ؛ ولى به تدريج اين كلمه در مطلقِ روزهاى فرخنده و مبارك به كار رفته است . هر چه نعمت الهى بزرگ تر باشد، عيد از فرخندگى و شكوه بيشترى برخوردار بوده، مايه مسرّت و شادمانى بيشترى است .
بر اساس اين تعريف، هر روزى كه انسان، كارِ ناشايستى انجام ندهد، براى او روز عيد محسوب مى شود . امام على عليه السلام در اين باره فرمود : «هر روزى كه در آن، خداوندْ نافرمانى نشود، روز عيد است» .است و فرخنده و مبارك . نوزاد، نعمت بزرگى براى خانواده است و جشن تولّد، در حقيقت، جشن سپاس گزارى از اين نعمت بزرگ الهى است و تهنيتِ گفتن آن و وليمه دادن براى بزرگداشت آن، مطلوب است .
جشن تولّد، بزرگداشت روزى است كه نخستين نعمت الهى كه خلعت وجود است، انسان را فرا مى گيرد و او با كمال عزّت و بزرگوارى، ديده به جهان مى گشايد .
امام على عليه السلام در پاسخ سؤال پيامبر خدا كه : «نخستين نعمتى كه خداوند به تو عنايت كرد، چيست ؟»، فرمود :
أنْ خَلَقَنى ـ جلَّ ثَناؤُه ـ وَلَم أَكُ شَيْئا مَذكورا .
اين است كه مرا آفريد، در حالى كه چيز در خور ذكرى نبودم .
الأمالى، طوسى : ص ۴۹۲ ح ۱۰۷۷ .
بنا بر اين، تكرار همه ساله جشن تولّد، به منظور سپاس گزارى از نخستين نعمت الهى، شايسته و نيكوست، هرچند دليل خاصّى كه استحباب اين جشن را اثبات نمايد، وجود ندارد، مانند جشن تكليف .
۲ . غُسل دادن. البتّه برخى از فقها احتمال داده اند كه مقصود از آن، هر گونه شستشو و نظافت نوزاد باشد
(ر.ك : جواهر الكلام : ج ۵ ص ۷۱) .
درباره غسل نوزاد، چند نكته قابل توجّه است :
الف ـ مقصود از اين غُسل، شستشوى نوزاد نيست ؛ بلكه مقصود، غُسل به مفهوم شرعى آن است . بنا بر اين، كسى كه نوزاد را غُسل مى دهد، بايد احكام غسل (مانند: قصد قربت و ترتيب) را رعايت نمايد .
ب ـ استحباب اين غسل، مشروط است به ضرر نداشتن آن براى كودك .ر.ك : تحرير الوسيلة : ج ۲ ص ۳۱۰، ش ۲ .
ج ـ استحباب غسل نوزاد، هنگام تولّد است و تأخير در آن، تا دو سه روز، مانعى ندارد .. ر. ك: العروة الوثقى : ج ۱ ص ۳۴۴ .
د ـ برخى از فقهاى گذشته، غسل نوزاد را واجب دانسته اند .. ر.ك : جواهر الكلام : ج ۵ ص ۷۱ .
۳ . اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد
نكاتى كه در مورد اين كار، قابل توجّه است، اينهاست :
الف ـ اذان، بايد در گوش راست نوزاد گفته شود و اقامه، در گوش چپ او .ر . ك : حكمت نامه كودك : ص ۹۱ (اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد) .
ب ـ هنگام گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد، در برخى احاديث، پس از بلند شدن صداى طفل و در برخى، قبل از افتادن ناف او ذكر شده است .
ج ـ اين سنّت اسلامى، حاكى از نقش آفرينى نخستين صداها در طبيعت كودك و تأثير آن در تربيت و سرنوشت اوست .
۴ . برداشتن كام كودك
مقصود از اين عمل، ماليدن مقدارى تربت سيّد الشهدا عليه السلام و آب فرات به كام نوزاد است .
حكمت اين كار، آن است كه حق طلبى، عدالت خواهى و دوستى اهل بيت عليهم السلام در آغاز زندگى، در جان كودك نفوذ كند، چنان كه در برخى احاديث به اين معنا اشاره شده است .
در شمارى از احاديث، برداشتن كام كودك با آب باران، آب گرم، خرما و عسل نيز توصيه شده است و از اين رو، در صورت امكان، بهتر است قدرى عسل و خرما با كمى آب فرات يا آب باران مخلوط كنند و به كام كودك بمالند .. ر.ك: جواهر الكلام : ج ۳۱ ص ۲۵۲ و ۲۵۳ .
اين ره نمود نيز نشان دهنده نقش نخستين خوردنى ها، مانند نخستين شنيدنى ها، در سرنوشت كودك است .
۵ . انتخاب نام نيكو
در احاديث اسلامى، انتخاب نام نيكو براى نوزاد، نخستين نيكى خانواده به فرزند، شمرده شده است . شايسته است خانواده هاى مسلمان، با بهره گيرى از ره نمودهاى پيشوايان خود، بهترين نام را براى فرزندان خويش انتخاب نمايند . اين ره نمودها عبارت اند از :
الف ـ خانواده ها مى توانند هر نام زيبايى را براى كودك خود، انتخاب كنند ؛
ب ـ صادق ترين نام ها، نام هايى اند كه حاكى از عبوديت و پيوند انسان با آفريدگار خود باشند ؛
ج ـ بهترين نام ها، نام انبياى الهى و پيشوايان دينى و بهتر از همه، نام «محمّد» است ؛
د ـ كسانى كه خداوند متعال، چهار فرزند پسر به آنها عنايت كرده، نكوهيده است كه نام يكى از آنها را «محمّد» نگذارند ؛
ه ـ نام گذارى فرزند قبل از تولّد، انجام شود و اگر معلوم نيست كه جنين، دختر است يا پسر، نامى كه با هر دو تناسب دارد، انتخاب گردد. البتّه تغيير نام پس از تولّد مانعى ندارد ؛
و ـ نام گذارى پسر به «محمّد» تا هفت روز پس از تولّد، و تغيير آن پس از گذشتن اين مدّت، در صورت تمايل ؛
ز ـ برخى نام ها مانند : محمّد و فاطمه، به دليل ارتباط آنها با شخصيت هاى بزرگ اسلامى، احترام ويژه اى دارند كه بايد رعايت گردد ؛
ح ـ نام گذارى به نام هايى مانند : شهاب، حريق، حباب، كلب، فرار، حرب و ظالم، كه حاكى از شر و يا اشرارند، مكروه است ؛
ط ـ نام هايى كه حاكى از خودستايى اند يا هنگام نفى آنها در گفتگو، فال بد زدهمىشود (مانند : مبارك)، نكوهيده شمرده شده اند .
ى ـ نام هايى كه شايسته خداوند متعال اند (مانند : قُدّوس، حَكَم، و خالق)، نبايد در نام گذارى مورد استفاده قرار گيرند و برخى، اين گونه نام گذارى را تحريم كرده اند .ر . ك : حكمت نامه كودك : ص ۱۰۷ (نام گذارى / نام هاى نكوهيده) .
۶ . تراشيدن سرِ نوزاد
مستحب است كه روز هفتم ولادت، موهاى سر نوزاد، تراشيده شود و هم وزن آن، طلا يا نقره، صدقه داده شود . در استحباب اين عمل، تفاوتى ميان نوزاد دختر و پسر نيست .
۷ . عقيقه كردن براى نوزاد
عقيقه كردن، عبارت است از ذبح گوسفند. بز، گاو و شتر را نيز مىتوان عقيقه كرد و بهتر است شرايط قربانى در آنها رعايت شود .هنگام ولادت براى اطعام ..
ر.ك : تحرير الوسيلة : ج ۲ ص ۳۱۱ .
نكاتى كه در اين باره بايد مورد توجّه قرار گيرد، عبارت است از :
الف ـ عقيقه كردن براى فرزند، مستحبّ مؤكّد است ؛ بلكه برخى از فقها. كسانى مانند : اِسكافى، سيّدِ مرتضى و فيض كاشانى (ر.ك : احكام كودكان : ص ۱۹۶) .آن را واجب دانسته اند .
ب ـ مستحب است براى پسر، گوسفند نر عقيقه شود و براى دختر، گوسفند ماده .
ج ـ زمان عقيقه كردن، روز هفتم ولادت است و اگر در آن تأخير بيفتد، استحباب آن ساقط نمى شود ؛ بلكه اگر پدر و مادر براى فرزند عقيقه نكردند،مستحب است شخص پس از بلوغ، براى خود، عقيقه كند .
د ـ مستحب است كه گوشت عقيقه را ميان مؤمنان تقسيم كنند و از آنان بخواهند براى نوزاد، دعا كنند ؛ ولى بهتر است عقيقه را بپزند و حد اقل، ده نفر از اهل ايمان را براى خوردن آن، دعوت كنند تا از آن بخورند و براى نوزاد، دعا نمايند .
ه ـ مستحب است در تقسيم كردن گوشت عقيقه، استخوان هاى آن را نشكنند و پا و ران، بلكه يك چهارم آن را براى ماما بفرستند .
و ـ براى پدر و مادر نوزاد و عائله پدر، مكروه است از عقيقه نوزادشان بخورند و اين كراهت، براى مادر نوزاد، بيشتر است .. ر.ك : وسائل الشيعة : ج ۱۵ ص ۱۵۶ .
ز ـ دعا كردن هنگام ذبح عقيقه، مستحب است . دعاهايى كه در اين باره از اهل بيت عليهم السلام وارد شده، بسيارند .. ر.ك : وسائل الشيعة : ج ۱۵ ص ۱۵۴ ـ ۱۵۶ .
۸ . ختنه كردن نوزاد
ختنه كردن پسر در روز هفتم ولادت، مستحب است و تأخير آن تا هنگام بلوغ، جايز است . احتياط، آن است كه اولياى كودك، او را قبل از بلوغ، ختنه كنند ؛ امّا پس از بلوغ، ختنه، واجبِ فورى است و تأخير آن جايز نيست .
همچنين، مستحب است كه هنگام ختنه كردن كودك، دعاى مأثور (رسيده از پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ) خوانده شود .