حسن بَصْری(م 110 ق)

وی ایرانی تبار بود و در زمان خلیفه دوم در مدینه زاده شد.[۱] از تابعیان، فقیهان و مفتیان اهل سنّت[۲] و از نخستین مشایخ عرفان[۳] و از زهّاد هشتگانه در سده نخست هجری است.[۴] وی خطابه ای فصیح در عربی دارد. در سال ۱۱۰ ق در حدود ۸۹ سالگی در بصره درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد.[۵]

مکانت حدیثی

درباره مذهب او اتّفاق نظری وجود ندارد.[۶] عدّه ای بر او خرده گرفته و اشکالاتی چون تدلیس، ارسال و نقلِ به مضمون را در روایات او وارد دانسته اند؛ به همین سبب، مراسیل وی را معتبر و موثّق نمی دانند. برخی از عالمان شیعه نیز نه تنها ثقه بودن او را انکار کرده اند، بلکه در ارادت او به خاندان اهل بیت(ع) نیز تردید کرده ، او را مخالفِ امامان، به ویژه امام علی(ع) دانسته اند.[۷] در مقابل، جمعی او را ستوده اند[۸] و روایات او را گزارش کرده اند.[۹] اما علمای اهل سنّت او را مدح کرده اند.[۱۰]

برخی اعتقادات وی عبارت است از: نفی رؤیت باری تعالی، شفاعت، مهدویت، امامتِ امامان اهل بیت(ع) و تعداد آنان، تقیه، نکاح موقّت، مسئله میراث پیامبر(ص)، تقدیس بزرگان شیعه، همچون سلمان و عمّار یاسر و تخطئه قیاس.[۱۱]

احادیث و آثار

آرای فقهی وی به کتاب و سنّت، اقوال صحابیان و اجتهاد به رأی، متّکی است.[۱۲] احادیث حسن بصری در برخی منابع معتبر شیعه و اهل سنّت، آمده است. به گفته ابن سعد،[۱۳] او همه کتاب هایش را به جز یکی سوزاند. با وجود این، چندین اثر به او منسوب اند، ازجمله: کتابٌ الی عبد الملک بن مروان فی الرّدّ علی القدریة؛ رساله حکایت قضا و قدر، به فارسی؛ شروط الإمامة؛ الأسماء الإدریسیة، در تصوّف؛ کتاب الإخلاص؛ نزول القرآن و نیز تفسیر القرآن.[۱۴]

[۱] . الطبقات الکبری: ج۷ ص۱۵۷، المعارف، ابن قتیبه: ص۴۴۰، الأمالی، سید مرتضی: ج۱ ص۱۵۲.

[۲] . الطبقات الکبری: ج۷ ص۱۵۷.

[۳] . أنساب الأشراف: ج۲ ص۲۲۰، تاریخ الإسلام: ص۴۸.

[۴] . الحسن البصری و حدیثه المرسل: ص۹۴.

[۵] . الطبقات الکبری: ج۷، ص۱۷۷ ـ ۱۷۸.

[۶] . رجال الکشّی: ج۱ ص۳۱۳- ۳۱۵ ش۱۵۴، تنقیح المقال: ج۱ ص۲۷۰ ش۲۴۶۸.

[۷] . الاحتجاج: ج۱ ص۴۰۲ -۴۰۳، بحارالأنوار: ج۴۲ ص۱۴۱، شرح نهج البلاغة، ابن ابی الحدید: ج۴ ص۹۵.

[۸] . التبیان فی تفسیر القرآن: ج۱ ص۶، قاموس الرجال: ج۳ ص۱۹۷-۲۰۳، تنقیح المقال: ج۱ ص۲۷۰ ش۲۴۶۸ مجمع البیان: ج۲ ص۵۲۳ -۵۲۵.

[۹] . الأمالی، صدوق: ص۵۱۹.

[۱۰] . الطبقات الکبری: ج۷ ص۱۵۷، تذکرة الحفّاظ: ج۱ ص۷۱، حلیة الأولیاء: ج۲ ص۱۳۱ و ۱۳۲.

[۱۱] . وقعة صفّین: ص۳۲۳، سیر أعلام النبلاء: ج۴ ص۵۶۸.

[۱۲] . تفسیر الحسن البصری: ج۲ ص۵۰۴.