شیخ مفید(336 یا 338 ـ 413 ق)

ابو عبد اللّٰه محمّد بن محمّد بن نعمان، معروف به شیخ مفید و ابن المعلّم، فقیه، محدّث، متکلّم، مفسّر، مورّخ، ادیب، از شخصیت های برجسته قرن چهارم هجری است.[۱] وی در سال ۳۳۶[۲] یا ۳۳۸ ق [۳] در روستای عُکْبَریٰ بغداد به دنیا آمد و تحت تربیت پدرش که در شهر واسط معلّم بود، تحصیلات مقدّماتی را گذراند؛ در کودکی به بغداد، مهاجرت کرد. عمده تحصیلات او، در بغداد بود. در چهل سالگی، زعامت شیعیان در فقه، کلام و حدیث را بر عهده گرفت[۴] و سرانجام، در رمضان المبارک سال ۴۱۳ ق در بغداد در گذشت. نخست در خانه اش دفن شد و پس از گذشت دو سال، در کاظمین در جوار امامان شیعه و در کنار قبر استادش ابن قولِوَیه، در خاک آرمید.[۵]

مکانت حدیثی

از شخصیت های بزرگ و تأثیرگذار شیعه به شمار می آید و در تمام علوم زمان خود، صاحب نظر بود. علمای رجال و تراجم نگاران از او به «ابن المعلّم، من جملة متکلّمی الإمامیة، إنتهت إلیه رئاسة الإمامیة فی وقته و کان فقیهاً متقدّماً فیه، حسن الخاطر، دقیق الفطنة، حاضر الجواب»[۶] و نیز «فضله أشهر من أن یوصف فی الفقه و الکلام و الروایة و الثقة و العلم»[۷] و «کان صاحب فنون و بحوث و کلام و إعتزال و أدب»[۸] و مانند اینها یاد کرده اند.[۹]

شیخ مفید، نزد استادان بسیاری درس آموخت و از برخی آنان، روایت کرد که شمار آنان را ۶۱ ذکر کرده اند.[۱۰] در میان مشایخ وی، استادانی از شهرهای مختلف ایران، چون قم، ری، طبرستان، قزوین، ابهر، مراغه و همدان و بلاد دیگری چون کوفه، بصره، حلب و بلخ، دیده می شوند.[۱۱]

از مشهورترین استادان شیعه او می توان به شیخ صدوق، جعفر بن محمّد بن قولِوَیه، احمد بن محمّد بن حسن بن ولید، ابو غالب زُراری، ابن جنید اسکافی اشاره کرد. شیخ ابو یاسر، شیخ علی بن عیسی رمّانی، ابو عبد اللّٰه بصری، ابو بکر محمّد بن احمد شافعی، محمّد بن عمران مرزبانی و ابوبکر محمّد بن سالم معروف به حافظ جعابی نیز از جمله مشایخ سنّی او به شمار می روند.[۱۲]

شاگردان بسیاری از وی اخذ حدیث کرده اند، ولی گزارشی از شمار آنان در اختیار نیست. علّامه مجلسی نام پانزده تن از آنان را در مقدّمه بحار الأنوار، یاد کرده است. برجسته ترین شاگردان شیخ مفید، سید مرتضی، سید رضی، شیخ طوسی، نجاشی، محمّد بن حسن بن حمزه جعفری، داماد شیخ مفید، ابو الفتوح، ابو صلاح حلبی و برخی دیگر هستند.

آثار حدیثی

شیخ مفید، از جمله شخصیت های شیعی است که در بیشتر حوزه های علوم اسلامی تألیف و تصنیف دارد. فهرست نگاران، حدود دویست کتاب و رساله او را ثبت کرده اند.[۱۳] از این تعداد، اندک آثار وی باقی مانده و به دست ما رسیده اند. از مجموع آثار وی، فقط هجده اثر در دسترس مجلسی قرار داشته و در بحار الأنوار نقل شده اند.[۱۴] برخی آثار وی عبارت اند از: الأمالی؛ المزار؛ الاختصاص ـ در باره مولّف این کتاب، اختلاف است در بسیاری از کتاب ها، این اثر را به شیخ مفید نسبت داده اند؛[۱۵] همچنین کتاب های: الجَمَل[۱۶]؛ الإرشاد فی معرفة حجج اللّٰه علی العباد؛ ـ الفصول العشرة فی الغیبة؛ النصرة لسید العترة فی حرب البصرة ـ برخی این کتاب را با کتاب الجَمَل یکی دانسته اند ـ مسارّ الشیعة، در فقه؛ المقنعة؛ إعجاز القرآن؛ النصرة فی فضل القرآن؛ أوائل المقالات؛ الإفصاح و تصحیح اعتقادات الإمامیة در شمار کتاب های او هستند.[۱۷]

[۱] . رجال النجاشی: ج۲ ص۳۲۷ ش۱۰۶۸.

[۲] . رجال النجاشی: ج۲ ص۳۳۲ ش۱۰۶۷.

[۳] . الفهرست، ابن ندیم: ص۳۳۷.

[۴] . مجموعه مقالات کنگره جهانی هزاره شیخ مفید: ش۹۲ ص۸ و ۲۳، «گذری بر حیات شیخ مفید» (نوشته سید محمّدجواد شبیری).

[۵] . رجال النجاشی: ج۲ ص۳۳۱ ش۱۰۶۸.

[۶] . الفهرست، طوسی: ص۲۳۸ ش۷۱۱، الفهرست، ابن ندیم: ص۳۱۰.

[۷] . رجال النجاشی: ج۲ ص۳۲۷ ش۱۰۶۸، خلاصة الأقوال: ص۱۴۷ ش۴۵.

[۸] . سیر أعلام النبلاء: ج۱۷ ص۳۴۴.

[۹] . رجال النجاشی: ج۲ ص۳۲۷ ش۱۰۶۸، رجال الطوسی: ص۴۴۹ ش۶۳۷۵، الفهرست، طوسی: ص۲۳۸ ش۷۱۱، تنقیح المقال: ج۳ ص۱۸۰، أمل الآمل: ج۲ ص۳۰۴ ش۹۲۱، رجال السید بحر العلوم: ج۳ ص۳۱۱، الفهرست، ابن ندیم: ص۳۱۰، سیر أعلام النبلاء: ج۱۷ ص۳۴۴، لسان المیزان: ج۵ ص۳۶۸،

[۱۰] . مجلّه نور علم: شماره ۳۷ ص۱۴۶: «ناگفته هایی از حیات شیخ مفید» (نوشته سید محمّدجواد شبیری).

[۱۱] . مجموعه کتب کنگره جهانی هزاره شیخ مفید: ج۲ ص۲۰: «گذری برحیات شیخ مفید» (نوشته سید محمّدجواد شبیری).

[۱۲] . کیهان اندیشه: ش۴۶ ص۱۱: «شیخ مفید در عرصه فقاهت و اجتهاد» (نوشته محمّدابراهیم جنّاتی).

[۱۳] . الفهرست، طوسی: ص۲۳۸ ش۷۱۱، رجال النجاشی: ج۲ ص۳۲۷-۳۳۱ ش۱۰۶۷.

[۱۴] . روضات الجنّات: ج۶ ص۱۵۵.

[۱۵] . بحار الأنوار: ج۱ ص۲۷، الذریعة: ۱ ص۳۵۸.

[۱۶] . الذریعة: ج۵ ص۱۴۲ ش۶۰۲.

[۱۷] . ر.ک: مجموعه آثار انتشار یافته از سوی کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.