ابراهیم بن هاشم قمی(ح 190 ـ 265 ق)

برخی ولادت او را در سال ۱۹۰ ق [۱] در شهر کوفه می دانند.[۲] تحصیلات و رشد و نموّ علمی ابراهیم بن هاشم، در کوفه بود و سپس به بغداد و سرانجام به قم، مهاجرت کرد. مزار او در قم است. وفات او حدود سال ۲۶۵ ق است.[۳]

مکانت حدیثی

وی محدّث، فقیه و از راویان سخت کوش امامی به شمار می آید. ابراهیم بن هاشم، نزد دانشمندان بسیاری درس آموخت و از آنان، اجازه روایت یا استماع حدیث گرفت. وی از پُر شمارترین مشایخ و استادان حدیثی به شمار می آید. او پس از تحصیل در مدرسه کوفه و بغداد، از مشایخ شام، عراق، کاشان، اصفهان، اهواز، ری، نیشابور و...، نیز بهره ها گرفت.[۴] وی از بیش از ۱۶۰ استاد، نقل حدیث کرده[۵] که ابن محبوب، ابراهیم بن ابی محمود خراسانی، بزنطی، حسن بن علی وشّاء، حمّاد بن عیسی، حسین بن سعید، صفوان بن یحیی، عبد اللّٰه بن مغیره و محمّد بن ابی عُمَیر از آنان به شمار می آیند. نیز شاگردان بسیاری، همانند علی بن ابراهیم (پسرش)، احمد بن ادریس قمّی، سعد بن عبد اللّٰه اشعری، عبد اللّٰه بن جعفر حِمیری، محمّد بن حسن بن صفّار و حسن بن علی بن حسن بن فضّال، از وی روایت کرده اند. گفته شده وی نخستین فردی بود که احادیث کوفه را در قم منتشر کرد.[۶] از رجالیان متقدّم، نصّ صریحی جز آنچه گذشت در توثیق او گزارش نشده است. متأخّران، او را موثّق و روایات او را صحیح می دانند.[۷]

احادیث و آثار

ابراهیم بن هاشم، ازجمله محدّثان پرُ حدیثی است که در میان راویان، دارای بیشترین و متنوّع ترین احادیث است، به گونه ای که نام وی در ۷ هزار و ۳۹۲ سند، در ابواب فقهی، اخلاقی، اعتقادی و تاریخی در کتب اربعه، واقع شده است. فهرست نگاران، در شرح حال ابراهیم بن هاشم، دو کتاب را به وی منتسب کرده اند: کتاب قضایا امیر المؤمنین(ع) و کتاب النوادر.[۸]

[۱] . الموسوعة الرجالیة: ج۱ ص۱۸۶.

[۲] . تهذیب المقال: ج۱ ص۲۸۱ ش۱۸.

[۳] . الموسوعة الرجالیة: ج۱ ص۱۸۶؛ تاریخ شهادت امام هادی(ع) را گزارش کرده است (ر.ک: مصباح المتهجّد: ص۸۱۹).

[۴] . کیهان فرهنگی: سال هشتم، ش۸ ص۲۸ محمّدباقر بهبودی.

[۵] . معجم رجال الحدیث: ج۱ ص۳۱۸- ۳۲۱ ش۳۳۲.

[۶] . رجال النجاشی: ج۱ ص۸۹ ش۱۷، الفهرست، طوسی: ص۳۶ ش۶، خلاصة الأقوال: ص۴ ش۹.

[۷] . خلاصة الأقوال: ص۴ ش۹، رجال السید بحر العلوم: ج۱ ص۴۶۲.

[۸] . الفهرست، طوسی: ص۳۶ ش۶، رجال النجاشی: ج۱ ص۸۹ ش۱۷.