حَمّاد بن عیسی(ح 115 تا 120- 208 یا 209 ق)

وی میان سال های ۱۱۵ تا ۱۲۰ ق به دنیا آمد. از اصحاب امام صادق، امام کاظم، امام رضا و امام جواد(ع) بود.[۱] حمّاد، ازجمله کسانی است که پس از شهادت امام کاظم(ع)، در امامت امام رضا(ع)، دچار تردید شد و با دیدن معجزه از امام رضا(ع)، از عقیده وقف، بازگشت.[۲] وی از گروه دوم اصحاب اجماع و در شمار فقیهان اصحاب امام صادق(ع) بود.[۳] وفات وی را در سال های ۲۰۸ یا ۲۰۹ ق ثبت کرده اند.[۴]

مکانت حدیثی

حمّاد، محدّث و فقیه بوده و افزون بر امام صادق و امام کاظم(ع)، از حدود پنجاه استاد، اخذ روایت کرده؛ امّا از امام رضا و امام جواد(ع)، روایتی نقل نکرده است. همچنین پنجاه شاگرد از وی روایت گزارش کرده اند. ازجمله استادان وی، حَریز، حسین بن مختار، عبد اللّٰه بن سنان و عبد اللّٰه بن مغیره هستند و از شاگردان وی، ابراهیم بن هاشم، حسین بن سعید، بَزَنطی و احمد بن محمّد بن عیسی را می توان نام برد.[۵]

رجالیان شیعه، او را ثقه و صدوق، توصیف کرده اند.[۶] علمای اهل سنّت، به جز یحیی بن معین[۷]، حمّاد را تضعیف و به وضع حدیث، متّهم کرده اند.[۸] با این حال، در منابع معتبر اهل سنّت، روایات وی از امام صادق(ع) نقل شده است.[۹]

احادیث و آثار

از امام صادق(ع) هفتاد حدیث شنید ولی به نقل بیست حدیث بسنده کرد.[۱۰] بیشتر روایات حمّاد با واسطه عبد اللّٰه بن مغیره و عبد اللّٰه بن سنان، از امام صادق(ع) است.[۱۱] علّامه حلّی، حمّاد را دقیق و محتاط در نقل حدیث دانسته است.[۱۲] بیشتر احادیث وی، در فروعات فقهی اند، اغلب آنها با واسطه از معصومان(ع) گزارش شده اند. حمّاد، از راویان پُر حدیث به شمار می آید. نام او در کتب اربعه، در ۲ هزار و ۴۰۱ سند واقع شده است. حمّاد، کتاب هایی در موضوع فقه و اعتقادات تألیف کرده که ازجمله آن هاست: کتاب الصلاة، کتاب الزکاة، کتاب النوادر، کتاب عبر و مواعظ که در آن تنبیهاتی در منافع الأعضاء و... هست.[۱۳]

[۱] . همان: ج۱ ص۳۳۷ ش۳۶۸.

[۲] . الغیبة، طوسی: ص۷۱.

[۳] . رجال الکشّی: ج۲ ص۶۷۳ ش۷۰۵.

[۴] . رجال النجاشی: ج۱ ص۳۳۹ ش۳۶۸، رجال الکشّی: ج۲ ص۶۰۵ ش۵۷۲، میزان الاعتدال : ج۱ ص۵۹۸ ش۲۲۶۳.

[۵] . معجم الرجال الحدیث: ج۷ ص۲۳۱ ش۳۹۶۲.

[۶] . رجال النجاشی: ج۱ ص۳۳۷ ش۳۶۸، الفهرست، طوسی: ص۱۱۵ ش۲۴۱، رجال الطوسی: ص۳۳۴ ش۴۹۷۰.

[۷] . تاریخ الإسلام: ج۱۴ ص۱۲۹ ش۱۱۸.

[۸] . الجرح و التعدیل: ج۳ ص۱۴۵ ش۶۳۶، المجروحین من المحدّثین و الضعفاء و المتروکین: ج۱ ص۲۵۴.

[۹] . سنن ابن ماجة : ج۲ ص۱۳۸۰ ش۴۱۲۱، سنن الترمذی : ج۵ ص۴۶۳ ش۳۳۸۶، المعجم الأوسط : ج۴ ص۲۳۵ ش۴۰۷۰ و... .

[۱۰] . معجم رجال الحدیث: ج۶ ص۲۲۴ ش۳۹۶۲، در نقل کشّی، چنین آمده است: «حمّاد می گوید: من و عبّاد بن صهیب بصری، دویست حدیث از امام صادق(ع) شنیدیم. عبّاد، همه را به خاطر سپرد و برای دیگران، بازگو می گردد، امّا من تنها هفتاد حدیث را به خاطر سپردم؛ ولی بعدها نسبت به پنجاه حدیث آن، دچار تردید و شک شدم و هم اینک، به نقل بیست حدیث که به صحّت آن از امام صادق(ع) اطمینان دارم، بسنده می کنم» (ر.ک: رجال الکشّی: ج۲ ص۶۰۴ ش۵۷۱).

[۱۱] . معجم رجال الحدیث: ج۶ ص۲۲۵ ح ۳۹۶۲.

[۱۲] . خلاصة الأقوال: ص۵۶ ش۲.

[۱۳] . رجال النجاشی: ج۱ ص۳۳۸ ش۳۶۸، الفهرست، طوسی: ص۱۱۵ ش۲۴۱.