عبد اللّٰه بن عبّاس(سه سال قبل از هجرت ـ 68 ق)

پدرش عموی پیامبر(ص)، از بزرگان عرب، در دوره اسلام و دوره جاهلی بود. سه سال پیش از هجرت، در شعب ابی طالب به دنیا آمد و هنگام رحلت پیامبر(ص) سیزده ساله بود. حدود سی ماه محضر پیامبر(ص) را در مدینه درک کرد.[۱]

یکی از فرماندهان امام علی(ع) در جنگ جمل بود[۲] و پس از آن از سوی حضرت به عنوان حاکم بصره انتخاب شد.[۳] در نبرد صفین در شمار فرماندهان اصلی جنگ بود[۴] و در جریان حکمیت به عنوان نماینده حضرت در شورای حکمیت معرفی شد که خوارج با آن مخالفت کردند.[۵] در جنگ نهروان از طرف امیر المؤمنین(ع) بارها با خوارج مناظره کرد.[۶]

هنگام شهادت امیر مومنان(ع) والی بصره بود و امام حسن(ع) را به عنوان حاکم پس از امام علی(ع) معرفی کرد.[۷]

او از جمله کسانی بود که کوشید در مکّه حسین بن علی(ع) را از رفتن به کوفه، باز دارد.[۸] در اواخر عمر، نابینا شد، برخی، نابینایی او را بر اثر گریه بر امام علی، امام حسن و امام حسین(ع) می دانند.[۹] وی در سال ۶۸ ق در ۷۱ سالگی در گذشت.[۱۰]

مکانت حدیثی

او فقیه، مفسّر، محدّث و از اصحاب پیامبر(ص)، امام علی، امام حسن و امام حسین(ع) به شمار می آید.[۱۱] از ابی بن کعب، اُسامة، سعد بن عباده، پدرش عبّاس، عمّار، ابو ذر و برخی دیگر، حدیث شنیده است و راویانی چون ابراهیم بن عبد اللّٰه، اسعد بن سهل حنیف، سعید بن جُبَیر، سعید بن مسیب و برخی دیگر، از وی روایت کرده اند.[۱۲] علمای رجال و شرح حال نگاران شیعه و سنّی، او را به بزرگی و جلالت و سخنوری و بلاغت ستوده اند و اذعان داشته اند که در محبّت و اخلاص و وفاداری ابن عبّاس نسبت به امام علی(ع) تردیدی نیست.[۱۳]

احادیث و آثار

ابن عبّاس، پس از رحلت پیامبر(ص)، تلاش بسیار در جمع آوری احادیث ایشان نمود.[۱۴] وی افزون بر تفسیر و علوم قرآن، در فقه، تاریخ، انساب، ایام العرب، حساب و شعر عرب نیز استاد بود.[۱۵] تلاش های علمی او هنگام تفسیر قرآن، به پایه گذاری مکتب تفسیری مکّه انجامید.[۱۶] دیدگاه فقهی او به عنوان یک صحابی معتبر، قرابتی فراوان با دیدگاه اهل بیت(ع) دارد.[۱۷] مجموع روایت های منقول از وی در منابع اهل سنّت به حدود هزار و ۷۰۰ روایت می رسد.[۱۸] تعداد روایات ابن عبّاس در منابع حدیثی شیعه نیز چشم گیر است. او راوی احادیث «یوم الدار»، «لیلةُ المَبیت»، «أئمّة إثنا عشر»، «غدیر»، «ثقلین»، «منزلت»، «سدّ ابواب»، «رایت»، «ابلاغ سوره برائت»، «خطبه شقشقیه» و «واقعه یوم الخمیس» است.[۱۹] کتاب تفسیر قرآن او نزد طبری بوده و یک جزء از آن با تلاش علّامه فیروزآبادی (م ۸۱۷ ق) گردآوری شده و با نام تنویر المقباس من تفسیر ابن عبّاس،[۲۰] در مصر چاپ شده است.

[۱] سیر أعلام النبلاء: ج۳ ص۳۳۲.

[۲] . الجمل: ص ۳۱۹.

[۳] . انساب الاشراف: ج ۴ ص ۳۹.

[۴] . وقعة صفین: ص ۲۲۱.

[۵] . وقعة صفین: ص ۴۴۹، تاریخ الطبری: ج ۵ ص ۵۱.

[۶] . الفتوح: ج ۴ ص ۲۵۱.

[۷] . الارشاد: ج ۲ ص ۹.

[۸] . الکامل فی التاریخ: ج۴ ص۳.

[۹] . مروج الذهب: ج۳ ص۱۰۸.

[۱۰] . أنساب الأشراف: ج۴ ص۷۱، مروج الذهب: ج۳ ص۱۰۸، تهذیب الکمال: ج۱۵ ص۱۶۲.

[۱۱] . رجال الطوسی: ص۴۲ ش۲۸۴ و ص۷۰ ش۶۴۱ و ص۱۰۳ ش۱۰۱۱.

[۱۲] . سیر أعلام النبلاء: ج۳ ص۳۳۲، تهذیب الکمال: ج۱۵ ص۱۵۵ ش۳۳۵۸.