تحلیل خطبه «فتنه» نهج‌البلاغه براساس مبانی نقد فرمالیسم

نشریه : پژوهشنامه نهج البلاغه

نویسنده : پديدآورنده : علیرضا روستایی
پديدآورنده : ساجد زارع
پديدآورنده : حمید احمدیان

چکیده :

فرمالیسم یا همان صورت‌گرایی یکی از جدیدترین مکاتب نقد ادبی است که در قرن بیستم ظهور کرد. ارزش زیباشناختی یک اثر ادبی از نگاه فرمالیستی در درجه نخست مبتنی بر شیوه به‌کارگیری فرم واژگان، عبارت‌ها و کیفیت ساختار متن می‌باشد. پژوهش حاضر با تکیه بر مبانی مکتب صورت­گرایی و با رویکردی تحلیلی، «خطبه فتنه» در نهج‌البلاغه را مورد بررسی قرار داده است. ساختار و فرم عبارات در این جستار از سه منظر واژگانی، آوایی و نحوی- صرفی، تحلیل شده است. هدف از انجام این پژوهش تبیین میزان خلاقانه بودن فرم واژگان، جملات و نقش آن در رساندن مضمون خطبه و برانگیختگی مخاطب می‌باشد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که با اتخاذ شگرد قاعده‌افزایی، از گذر تناسب معنایی، تکرار و تقابل واژگان در قالب ساخت ترکیبات تازه، انسجام خاصی در متن حاکم شده است. ‌
ضرب‌آهنگ آوایی واژگان با تکرار برخی از حروف که ارتباط معنایی مستقیمی با مضمون متن دارند، مفهوم را به شکلی ملموس و قابل فهم به مخاطب انتقال می‌دهد؛ همچنین تکرار ساخت‌های نحوی مشترک و جملات اسمیۀ کوتاه، تکرار ادوات تأکید و قسم به‌عنوان یکی از عوامل برجسته‌ساز متن، زمینه را برای جلب توجه بیشتر مخاطب فراهم ساخته و به نحو اعجاب‌ برانگیزی با مضمون کلی خطبه تناسب و هم‌خوانی دارد.