مثل در قرآن

بشر از هزاران سال پیش، برای آسان و سریع نمودن فهم موضوعات ظریف و پیچیده و اثرگذاری بیشتر در دل ها، از مَثَل های مختلف استفاده کرده است. در این مَثَل ها، مفاهیم ذهنی، به محسوسات که دیدنی هستند، تشبیه می شوند تا بهتر درک و فهمیده شوند. همچنین گاهی قصّه ها و داستان های بعضی انسان ها، برای دیگران مَثَل و عبرت می شود و از این جهت دوباره یادآوری می گردند.

قرآن نیز از این شیوه معمول در میان انسان ها، بهره می برد و برای درک بهتر برخی مفاهیم، از مَثَل های مختلف استفاده می کند و حتّی بر ضرورت بهره گیری از مَثَل برای روشن شدن بهتر موضوع و توجّه به آن، تأکید کرده است. در سوره حشر می خوانیم:    اینها مثال هایی اند که برای مردم می زنیم. شاید در آنها بیندیشند   .[۱]

برای نمونه، قرآن برای مفهوم عمیق توحید، در کنار دلیل و برهان عقلی، جهت کمک به فهم افراد متوسّط، از مَثَل نیز بهره می برد و می فرماید: ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً رَجُلاً فِيهِ شُرَکَاءُ مُتَشَاکِسُونَ وَ رَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ؛[۲]خدا مَثَلی زده است: مردی است که چند شریک در [مالکیت با او   ] ناسازگارند و مردی که تنها فرمانبر یک مرد است. آیا این دو، یکسان اند؟

این مَثَل، به همان معنایی توجّه دارد که در آیه زیر، توحید را به صورت برهان قیاس، ثابت می کند:   لَوْ کَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلاَّ اللهُ لَفَسَدَتَا؛[۳]اگر در آسمان ها و زمین جز الله خدایان دیگری بود، همانا خلل و فساد در آسمان و زمین راه می یافت.

در نمونه دیگر، قرآن، برای دو گروه مؤمنان و کافران، مثال «نابینا و ناشنوا» در برابر بینا و شنوا» ذکر شده است تا با تشبیه ایمان و کفر به امری محسوس، مطلب روشن تر شود: مَثَلُ الْفَرِيقَيْنِ کَالْأَعْمَى وَ الْأَصَمِّ وَ الْبَصِيرِ وَ السَّمِيعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ؛[۴]مَثَل این دو گروه، چون نابینا و ناشنوا در مقایسه با بینا و شنواست. آیا در مَثَل، یکسان اند؟

در روایات نیز به تدبّر در مَثَل های قرآنی اهمّیت داده شده است. پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) در سخنان و حتّی دعاهای خویش، به مَثَل های قرآنی اشاره کرده اند. ایشان در تقسیم بندی کتاب الهی، علاوه بر بخش حلال و حرام، واجبات و مستحبّات، ناسخ و منسوخ و ...، به مَثَل های قرآنی و عبرت گرفتن از آنها نیز توجّه داده اند.[۵]