حق الیقین

یک دوره كامل مباحث اصول دین و ضروریات مذهب شیعه به روش كلامى شیعه و آمیزه اى از استدلال به آیات قرآن و روایات معصومان(ع) است.

یکی از آثار فارسی علامه محمد باقر مجلسی که بنا به نوشته‌ خاتون‌آبادی، آخرین اثر تألیفی وی هم بوده کتاب حق الیقین است که علامه آن را در شعبان ۱۱۰۹ (قمری) به پایان برده است.

علامه مجلسی حق اليقين را درباره اصول دين به نام شاه سلطان حسين صفوی نوشته، که شامل یک دوره كامل مباحث اصول دین و ضروریات مذهب شیعه است. روش مؤلف در بیان و اثبات عقاید شیعه، به روش كلامى شیعه و آمیزه اى از استدلال به آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام می باشد. در این کتاب مباحث توحید و نبوت به صورت خلاصه آمده، ولى در باره امامت به تفصیل نگاشته و با بیان مسئله غدیرخم و دیگر ادله امامت از آیات قرآن و روایات، امامت امیرمؤمنان، حضرت حجت و دیگر امامان علیهم السلام به اثبات رسیده است.

علامه مجلسی انگیزه نگارش این کتاب را چنین می نویسد:

«بر صحايف قلوب و صفايح الواح طالبان منهاج حق و يقين تصوير و تحرير مي نمايد كه چون به دلائل عقليه و نقليه ظاهر و هويدا گرديده كه حق تعالى اين جهان فانى را عبث نيافريده و انسان كه چشم و چراغ اين جهان و علت غائى آفريدن آن است براى معرفت و عبادت خلق كرده است كه به اين دو قدم روحانى عروج بر معارج بهشت جاودانى نمايد و به لذات فانيه اين دار غرور مغرور نگرديده به واسطه اين دو حبل متين خود را به سعادت باقيه آخرت رساند و از اخبار و آيات بسيار معلوم است كه عبادت بدون معرفت كه ايمان عبارت از آن است صحيح و مقبول نيست؛ پس اول چيزى كه در ابتداى تكليف بر مكلف واجب است تحصيل ايمان است و اكثر خلق از اين معنى غافلند و اركان دين را نمي دانند و قليلى را كه از ناقص چند امثال خود فرا گرفته‏اند به نظر تحقيق در آن نظر نكرده‏اند و به محض تقليد اكتفا نموده‏اند و قدم از درگه سافله گمان به درجه عاليه يقين و اذعان نگذاشته‏اند؛ اگر چه اين فقير در كتب مبسوطه عربى و فارسى اين مطالب عاليه را به بينات وافيه و دلائل كافيه ايراد نموده‏ام اما اكثر خلق به اعتبار عدم اعتنا و اهتمام در امور دين با قلت بضاعت با وفور اشغال باطله با عدم قابليت ادراك آنها انتفاع بسيارى نمي يابند؛ لهذا اين فقير اراده نمود كه در اين رساله مختصره كافيه عمده آن مطالب عاليه را به بيانهاى واضح قريب به افهام ايراد نمايم - بتوفيق اللّه سبحانه - فى الجمله بر وفق مرام به انجام رسيد و مسمّى به حق اليقين گرديد».

کتاب شامل یک مقدمه، شش باب و یک خاتمه است.

مقدمه: مؤلف در مقدمه ضمن بیان انگیزه نگارش از کتاب، و تقدیم آن به سلطان حسین، ایمان را تعریف می کند: «ايمان عبارت است از تصديق به وجود حق تعالى و صفات كماليه و تنزيه و اقرار به حقيقت انبيائى كه از جانب حق تعالى براى تكميل خلايق بر ايشان مبعوث گرديده‏اند خصوصاً پيغمبر آخر الزمان محمد بن عبد اللّه (ص) و اقرار به آنچه آن حضرت از جانب خداوند آورده است ضروريات دين را به تفصيل و آنچه ضرورى نيست به اجمال و اقرار به حقيقت جميع اوصياى پيغمبران خصوصاً دوازده امام كه اوصياى پيغمبر آخر الزمان‏اند و اقرار به عدالت حق تعالى و منزه بودن او از افعال قبيحه و اقرار به حشر و معاد و توابع آن».

سپس کتاب را در شش باب به ترتیب ذیل تنظیم کرده است:

باب اول: در اقرار به وجود خدا و صفات کمالیه او. این باب شامل ده فصل است. فصل نخست درباره اقرار به وجود صانع عالم است و در فصول بعد صفات خداوند همچون قدیم و ازلی و ابدی بودن حق تعالی، قادر، عالم، حی، سمیع وبصیر، متکلم و مرید را توضیح داده است.

باب دوم: در بیان صفاتی که باید از خداوند نفی کرد. این باب شامل هشت مبحث است و این موارد را توضیح داده است اینکه: حق تعالی مرکب نیست، مثل ندارد، دیدنی نیست، با چیزی متحد نمی شود، در قدیم بودن شریک ندارد و ...

باب سوم: در بیان صفاتی که متعلق به افعال خداست. شامل سه مبحث است زیر است:

حسن و قبح افعال عقلی است؛ صانع عالم افعال قبیح نمی کند؛ حق تعالی بندگان را بر افعالی که اختیاری ندارند تکلیف نمی کند...

باب چهارم: در بحث نبوت (نبوت عامه و اثبات نبوت خاصه پیغمبر اکرم (ص)، معجزات، فضائل و مناقب رسول خاتم).

باب پنجم: درباره امامت در نه مقصد: ۱. وجوب نصب امام از سوی خدا و پیغمبر؛ ۲. شرایط امامت؛ ۳. صفات و خصایص امام بنابر قول متکلمان شیعه؛ ۴. راه شناخت امام؛ ۵. بعضی از روایات که دلالت بر امامت امیرالمؤمنین علی (ع) دارد؛ ۶. احادیث متواتر بر امامت و خلافت علی (ع)، مثل حدیث غدیر خم و غیره؛ ۷. امامت امامان دیگر؛ ۸. اثبات وجود امام دوازدهم و غیبت آن حضرت؛ ۹. اثبات رجعت (بازگشت نیکان و بدان در زمان حکومت امام دوازدهم قبل از روز رستاخیز)

باب ششم: در باب معاد و پاداش و جزای انسانها. این بخش شامل بیست فصل است و مباحثی همچون معاد جسمانی، دفع شبهه های معاد جسمانی، عالم برزخ، علایم وقوع قیامت، نفخ صور، حشر و نشر، وضعیت اطفال و مجانین در قیامت، میزان و سؤال و جواب در قیامت، بیان ایمان و اسلام و کفر و ارتداد و احکام آنها، انواع گناهان، و ... است.

فصل بیستم این باب (در بيان انواع گناه است و توبه از آنها) خود شامل دو مقصد است:

مقصد اول در بيان گناهان صغيره و كبيره است‏؛

مقصد دوم در بيان وجوب توبه و شرايط آن و گناهانى كه از آنها توبه بايد كرد. این مطلب نیز خود در هشت بخش با عنوان مطلب توضیح داده شده است.

خاتمه: در بيان احوال عالم بعد از انقضاى امر قيامت‏. این قسمت با نقل یک حدیث از شیخ صدوق پایان می یابد.

علامه مجلسی ضمن بیان عقاید شیعی، گاهی دیدگاه مکاتب مختلف را نیز نقد کرده است. به عنوان نمونه در مبحث هفتم از باب دوم (چیزی با خدا متحد نمی شود) ابتدا عقیده مسیحیان را در اعتقاد به حلول خدا در عیسی و ... نقد و رد می کند و سپس دیدگاه صوفیه که قائلند خدا عین اشیاست به چالش می کشد و رد می کند. همچنین دیدگاه غالیان شیعه را که معتقدند حق تعالی در رسول خدا و ائه هدی حلول کرده یا با ایشان متحد شده است. در مبحث معاد جسمانی دیدگاه برخی از فلاسفه را بررسی می کند و ...

گزیده و تلخیص حق الیقین

سرمایه متقین در كتاب «حق الیقین» علامه مجلسی قدس سره، ویرایش، تلخیص، تصحیح و پاورقی از محمدرضا كریمی، دلیل ما، ۱۳۸۹ش، قم.
گزيده حق اليقين در عقايد، به کوشش محمد اسفندياري و رضا مؤذنزاده، همايش بزرگداشت علامه مجلسي، بخش انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۷۸ش، تهران.

چاپهای حق الیقین

این کتاب پس از آنکه در سال ۱۲۸۲ق به سعی و اهتمام آقا علی اكبر خوانساری، و به خط علی بن محمد علی الخوانساری چاپ سنگی شده، بارها چاپ حروفی شده است. انتشارات جاویدان تهران، دار الکتب اسلامیه تهران، کانون پژوهش اصفهان (سال ۱۳۸۱ش)، بارش مشهد (ویرایش و تصحیح حسین نادری، ۱۳۸۷ش)، سرور قم (سال ۱۳۸۹ش)، و ... ناشرانی بوده اند که این کتاب را با عناوین «حق الیقین»، «حق الیقین در اصول اعتقادات»، «حق اليقين: در اصول دين و معارف»، « حق الیقین در اصول و فروع اعتقادات»، و «حق اليقين: در اعتقادات و معارف اسلامي با تصحيح و استخراج منابع» منتشر کرده اند.

تهیه و تنظیم: عباسعلی مردی