علم الهی در اندیشه کلامی امامیه

علم الهی در اندیشه کلامی امامیه، از عصر معصومان علیهم السلام تا مدرسه کلامی بغداد
بازخوانی و تحلیل اندیشه امامیه نخستین درباره یکی از مهم ترین اوصاف الهی

کتاب «علم الهی در اندیشه کلامی امامیه، از عصر معصومان تا مدرسه کلامی بغداد» بخشی از کلان پروژه « بازشناسی اندیشه کلامی امامیه» است که به بازخوانی و تحلیل اندیشه امامیه نخستین درباره یکی از مهم ترین اوصاف الهی می پردازد.

در این کتاب با بررسی آیات قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام و مروری بر اندیشه اندیشمندان امامیه در قرون نخستین، مساله علم الهی از دو بعد وجودشناسی و معناشناسی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

این پژوهش با آثار دیگری که در حوزه خداشناسی و دیگر عناصر معرفتی شیعه به انجام رسیده و یا در دست پژوهش است تکمیل خواهد شد و در نهایت، تقریر جامعی از اندیشه کلامی امامیه - پیش از ورود اندیشه های فلسفی و عرفانی - ارایه خواهد داد.

پیشتر آثاری در موضوع «رابطه ذات و صفات»، «حدوث أسماء» و « اراده الهی» از این پژوهشکده به جامعه علمی عرضه شد که رویکرد اصلی امامیه تا پیش از سده پنجم هجری نسبت به مساله صفات الهی را به تصویر کشید.

بخشی از پیش گفتار کتاب:

طینت انسان به‌‏گونه‎ای سرشته شده است که قابلیت و امکان شناخت حقیقت خداوند را ندارد. ممکن است بتوان نکوهش قرآن از توصیف ذات خدا توسط مردم را نشانه‌‏ای دانست که توصیف کامل و بایستۀ خدا، نه آسان است و نه در حد توان انسان. اما می‌‏توان ادعا کرد که براساس دیدگاه همۀ خداباوران، فی‌‏الجمله امکان شناخت خدا هست. بشر می‌‏تواند با امداد از وحی، عقل و قلب یا همان فطرت به شناخت خدا رو‏آورد. در هریک از برهان‏‌های فلسفیِ اثبات وجود خدا، دست‏کم به یک صفت توجه می‌‏شود؛ در برهان نظم «ناظم یا مُدبِّر»، در برهان حرکت «محرک اول»، در برهان حدوث «محدِث یا خالق» و در برهان امکان «واجب الوجود»؛ اما در ادیان الهی افزون بر آنچه گذشت، ویژگی‏‌های متعدد دیگری برای خداوند مطرح است که به‏طور عمده در بحث «صفات خدا» مطرح می‌‏شود...

...قرآن کریم از یک‏سو صفات متعددی را به خدا نسبت می‏‌دهد و از سوی دیگر، از فهم آنها با ویژگی‏های مادی برحذر می‏دارد. نفی تشبیه و تعطیل به‌‏صراحت در روایات اهل بیت علیهم السلام به‌‏چشم می‏‌خورد. برخی از متکلمان و فیلسوفان برای گریز از تشبیه، بر این باورند که باید در توصیف خدا از مفاهیم عام و کلی بهره ‏برد نه از مفاهیمی که مستقیماً از خارج گرفته می‏شوند و خواه‌‏ناخواه ویژگی‏‌های عالم ماده را دارند. گروهی دیگر از اندیشمندان مسلمانان، دیدگاه پیشین را در نفی تشبیه کافی ندانسته‌‏اند؛ ازاین‏رو، صفات ذاتی مانند علم و قدرت را سلبی معنا کرده‏ و مثلاً علم را «عدم جهل» می‌‏دانند. این دیدگاه را «نظریۀ سلبی صفات» می‌‏گویند.