تركيب عقل و جهل در انسان

تركيب عقل و جهل

يكى از مهمترين نكاتى كه درباره خلقت عقل و جهل، قابل تأمّل است ، مسئله تركيب اين دو عنصر در وجود انسان است . امام على عليه السلام درباره شرح اين تركيب فرمود :

إنّ اللّه ـ عزّوجلّ ـ ركّب في الملائكة عقلاً بلا شهوة ، وركّب في البهائم شهوة بلا عقل ، وركّب في بني آدم كليهما[۱].

خداوند، در نهاد فرشتگان، خردى بدون شهوت نهاد و در چارپايان، شهوتى بدون خرد آفريد؛امّا در آدميان، خرد و شهوت را با هم قرار داد.

عنصر جهل در اين سخن، شهوت ناميده شده است . فرشتگان، فقط از عنصر عقل برخوردارند و بهائم، فقط از عنصر شهوت. فرشته، عقل محض است و بهيمه، جهل محض . انسان نيز تركيبى است از عقل و جهل ، يا عقل و شهوت ، يا عقل و نفس امّاره .

حكمت تركيب عقل و جهل

مهمترين مسئله در مورد آفرينش عقل و جهل ، حكمت و فلسفه تركيب اين دو عنصر متضاد است . امّا چرا خداوند حكيم، به انسانْ نفس امّاره داد؟ چرا به او شهوت داد تا به جاهليت گرايش پيدا كند؟ چرا به انسان، مانند فرشته، عقل بدون شهوت داده نشد تا هرگز گِرد زشتى ها نگردد؟

پاسخ اين است كه: چون خداوند حكيم مى خواست انسان بيافريند ؛ چون مى خواست موجودى بيافريند كه بتواند انتخاب كند . فلسفه و حكمت و رمز تركيب عقل و جهل در انسان، آفرينش موجودى آزاد و انتخابگر است .

فرشتگان چون شهوت ندارند ، صدور اعمال ناشايست از آنها ممتنع است[۲]؛ لذا نمى توانند جز راهى را كه عقل مى گويد ، انتخاب كنند. بهائم نيز چون عقل ندارند، نمى توانند جز راهى را كه شهوتْ آنها را بدان مى خواند ، انتخاب كنند ؛ امّا انسان، چون آميخته اى است از عقل و شهوت ، آزاد است و مى تواند انتخاب كند .

آنچه موجب برترى خميرْ مايه انسان بر ساير پديده هاست، آزادى و قدرت انتخاب اوست و شايد همين امر، موجب شد كه آفريدگار، هنگام آفرينشْ به خود تبريك گويد.[۳]از اين رو ، از پيامبر اسلام روايت شده كه فرمود:

ما من شيء أكرم على اللّه من ابن آدم. قيل: «يا رسول اللّه ! ولا الملائكة؟»، قال: الملائكة مجبورون بمنزلة الشّمس والقمر .[۴]

هيچ چيزى نزد خداوند گرامى تر از فرزندان آدم نيست . گفته شد : حتّى فرشتگان ؟ فرمود : فرشتگان مانند ماه و خورشيد مجبورند .

البته اين فضيلت ، بالقوه هنگامى فعليت مى يابد كه انسان از اين آزادى در جهت تكامل اختيار خود، بهره بردارى نمايد؛ امّا اگر از آزادى سوء استفاده كند و در مصاف عقل وشهوت ، عقلْ مغلوب گردد ، نعمت آزادى به نقمت تبديل مى گردد . لذا امام عليه السلام در ادامه سخنى كه در تبيين تركيب عقل و جهل از ايشان نقل كرديم ، مى فرمايد :

فمن غلب عقله شهوته هو خير من الملائكة ، ومن غلبت شهوته عقله فهو شرّ من البهائم.[۵]

آنكه عقلش بر شهوتش پيروز گردد از فرشتگان برتر است، و آنكه شهوتش بر عقلش غالب گردد، از چارپايانِ پست است .