آداب روز جمعه

آداب روز جمعه را می توان در قالب برنامه های پنج گانۀ زیر تنظیم کرد:

۱. برنامۀ فرهنگی و دانش افزایی

به استقبال جمعه رفتن و فراهم کردن مقدّمات بهره گیری از آن، ازطریق اهمیت دادن فوق العاده به این روز و به فعلیت رساندن ظرفیت های تربیتی آن، ره نمودی دینی است که در برنامۀ زندگی مؤمنان بیداردل، گنجانده شده و تلاش شده است تا با تأکید و نهادینه کردن این فرهنگ، از هدر رفتن فرصت گران بهای جمعه، جلوگیری شود. ترویج این فرهنگ  متداول میان یاران شایستۀ پیامبر(ص) ـ که با مدیریت زمان برای بهره گیری از برکات جمعه و بویژه نماز جمعه، پیشاپیش، خود را آماده می کردند ـ،[۱]کمک کردن به رشد و ارتقای فرهنگی جامعۀ اسلامی است. نماز جمعه ای که می توان به عنوان نمودی کارآمد از دکترین حیات بخش اسلام ناب یعنی "درهم تنیدگی عبادت و سیاست” آن را به فرهیختگان حقیقتجویِ جهان معاصر شناساند.

امّا نیمۀ دوم این برنامه، تلاش برای تقویت معرفت دینی در روز جمعه است. اهمیت این موضوع، به حدّی است که پیامبر خدا(ص) می فرماید:

اُفٍّ لِرَجُلٍ لا يُفَرِّغُ نَفسَهُ في كُلِّ جُمُعَةٍ لِأَمرِ دينِهِ، فَيَتَعاهَدَهُ ويَسأَلَ عَن دينِهِ.[۲]

وای بر کسی که در هر روز جمعه، خود را برای کار دینش، فارغ نسازد تا [بتواند] بدان بپردازد و در بارۀ دینش پرسش کند!

۲. برنامۀ بهداشتی

دومین برنامۀ روز جمعه، رعایت آداب بهداشتی است. چیدن ناخن، کوتاه کردن موی پشت لب، غسل جمعه، شستن سر با گُل خطمی، و استفاده کردن از عطر و مواد خوش بو کننده، به همین منظور مورد تأکید قرار گرفته است.[۳]

۳. برنامۀ  عبادی

سومین برنامۀ روز جمعه، توجّه به امور عبادی است. مهم ترین عبادتی که در روز جمعه، مورد تأکید بلیغ قرآن و احادیث واقع شده، نماز جمعه است که به دلیل اهمیت ویژۀ آن، بخش دوم این کتاب به تبیین احکام و آداب آن، اختصاص یافته است.

عبادت دیگر روز جمعه، دعا برای امام عصر علیه السلام[۴]و زیارت ایشان[۵]و چشم داشتن به فرج آن بزرگوار در این روز است؛ چه این که بر پایۀ روایات وارد شده، روز جمعه، روزی است که امام مهدی علیه السلام در آن ظهور و قیام خواهد کرد.[۶]

در برنامۀ عبادی این روز، از جمله، تأکید بر بسیار صلوات فرستادن بر پیامبر و خاندانش، دعا کردن و زیارت اهل قبور به چشم می خورد، همچنان که برای روزۀ روز جمعه نیز فضیلت بسیاری گزارش شده است، منتها با تأکید بر این نکته که روز جمعه، به تنهایی روزۀ مستحبّی گرفته نشود، مگر این که روز قبل یا بعد نیز بدان ضمیمه گردد.[۷]

گفتنی است که عبادت های مورد اشاره، مستحبّی اند. طبعاً هر کس می تواند برای روزهای جمعه به میزان توان و وقت و حوصله اش، آنها را در برنامۀ عبادی خود بگنجاند. در این میان، تنها نماز جمعه است که تکلیفی واجب به شمار می آید، هر چند شمار زیادی از فقیهان شیعی، آن را در عصر غیبت، واجب تخییری دانسته اند؛ یعنی می توان در روزهای جمعه، به صورت اختیاری، میان نماز جمعه و نماز ظهر، یکی را برگزید. لیکن به گواهی آموزه های قرآنی و روایی، و اعتراف همۀ فقها حتّی آنها که معتقد به وجوب تخییری  اند، نماز جمعه، از چنان اهمّیت و فضیلتی برخوردار است که بی تردید مسامحه در آن، با شریعت نورانی اسلام، ناسازگار است.[۸]این اهتمامِ شریعت به نماز جمعه تا جایی است که فقیهان پُر شمار دیگری را در میان شیعه، به اعتقاد به وجوب تعیینی نماز جمعه وا داشته  است.

۴. برنامۀ اجتماعی

چهارمین برنامۀ روز جمعه، توجّه به امور اجتماعی است؛ کارهایی همانند: عیادت بیماران، دیدار با برادران دینی، حضور در تشییع جنازه، دادن صدقه و....[۹]

۵. برنامۀ خانوادگی

پنجمین و آخرین برنامۀ روز جمعه، برنامۀ خانوادگی است. در این راستا، به اقداماتی که موجب خرسندی خانواده و فرزندان می شود سفارش شده است. به نظر می رسد موارد خاصّی مانند خریدن میوه و خوراکی های مورد علاقه که در برخی احادیث، به عنوان عوامل شادی آفرین خانواده از آنها یاد شده، صرفاً از باب مثال و نمونه اند.[۱۰]بر این اساس باید گفت هر کار دیگری که با هنجارهای یک خانوادۀ سالم و خردورز، سازگاری داشته و برای آنان دلپذیر باشد، می تواند در روزهای جمعه، در راستای تحقّق بخشیدن به برنامۀ خانوادگی مورد اشاره، مدّ نظر قرار گیرد.

شایان توجّه است که برقراریِ روابط زناشویی، گزینۀ دیگر مورد تأکید آموزه های اسلامی برای روز جمعه است که ضمن تأمینِ بخشی از نیازهای غریزیِ همسران از طریق مشروع، پاداش اُخروی نیز برای آنان به همراه دارد.[۱۱]

ملاحظۀ مجموعۀ آداب و برنامه های اسلامی ارائه شده، حکایت از آن دارد که شخص مسلمان باید برای روز جمعۀ خود، به گونه ای برنامه ریزی کند که هر چه بیشتر، سعادت دنیا و آخرت را برای او و خانواده و جامعه  اش در پی آورد.