جمعه

جمعه

شب جمعه و روز جمعه از جهات گوناگونی چون فضیلت آن، مورد بررسی قرار می گیرد.

واژه شناسی "جمعه”

واژۀ جمعه، از ریشۀ "ج م ع” به معنای گرد آوردن و پیوستن، نام آخرین روز هفتۀ مسلمانان است که به فارسی، "آدینه” نامیده می شود.

ابن فارس در این باره می نویسد:

جیم، میم و عین، دارای یک ریشۀ معنایی است که بر گردهمایی چیزی دلالت دارد... و به همین مناسبت، مکان گردهمایی در مکّه (مُزدَلِفَة) "جَمع” نامیده شده و همچنین روز جمعه.[۱]

بر پایۀ برخی گزارش های تاریخی، پیش از هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله ، مسلمانان ساکن در مدینه ـ که "انصار” خوانده می شوند ـ بر آن شدند تا همانند یهود و نصارا ـ که در روز خاصّی از هفته، گردهماییِ عمومی داشتند ـ، خود نیز یکی از روزهای هفته را به این امر اختصاص دهند. بدین منظور، روزی را که تا آن روزگار، "عَروبة” نامیده می شد، انتخاب کردند و آن را جمعه نامیدند:

مردم مدینه، پیش از مهاجرت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله [به این شهر] و پیش از نازل شدن سورۀ جمعه، اقدام به برپایی نماز جمعه کردند و این روز را جمعه نامیدند. انصار گفتند: یهود و نصارا را در هر هفته، روزی است که هر یک در آن اجتماع می کنند. بیایید ما نیز روزی را قرار دهیم تا گرد هم آییم و خدا را یاد کنیم و نماز بر پا داریم و او را سپاس بگزاریم و سخنانی از این دست.

آن گاه گفتند: شنبه از آنِ یهود است و یکشنبه از آنِ نصارا. "عروبه” را روز اجتماع خود قرار دهید و آنان در آن روزگار، روز جمعه را عروبه می خواندند. پس همگی نزد اسعد بن زراره گرد آمدند و وی آن روز، همراه آنان نماز گزارد و]خداوند را[به آنان یادآوری کرد و آنان آن روز را جمعه نام نهادند تا در آن، گرد هم آیند. آن گاه اسعد بن زراره، گوسفندی را برایشان قربانی کرد و آنان به دلیل کمی نفراتشان همگی از همان یک گوسفند، نهار و شام خوردند. در پی آن بود که خداوند، این آیه را فرو فرستاد: (اى کسانی كه ايمان آورده ايد! هر گاه براى نماز روز جمعه بانگ داده شود، به سوى ياد خدا بشتابيد...)[۲].[۳]

با این حال، گزارش  دیگری حاکی از آن است که کعب بن لُؤَی، جدّ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نخستین کسی است که این روز را جمعه نامید.[۴]

وجه نام گذاری جمعه در روایات

در بارۀ چرایی نامگذاری جمعه، وجوه گوناگونی در روایات ذکر شده که در تمامی آنها به اجتماع کردن و گرد هم آمدن اجزا یا مراحل یک پدیدۀ بسیار مهم و یا نتیجۀ آن، یعنی بروز کامل آن پدیده، به عنوان وجه نام گذاری این روز توجه شده است، از جمله:

۱. در این روز،]مراحل[خلقت آدم ابو البشر، کامل شده است.[۵]

۲. سرشت طینت آدم در چنین روزی به انجام رسیده، و صعقۀ (بیهوشی) قیامت و رستاخیز نیز در این روز به وقوع خواهد پیوست.[۶]

۳. خداوند در این روز، کار پیامبر صلی الله علیه و آله را به سامان رسانده است.[۷]

۴. خداوند در عالم میثاق، در چنین روزی مردم را جهت پیمان گرفتن برای ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینش، جمع کرده است.[۸]

۵. خداوند، در این روز مردم را برای ولایت پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت او گرد هم آورده است.[۹]

۶. خداوند در چنین روزی در عالم میثاق، همۀ آفریده ها را جمع کرد و از آنها برای ربوبیت خود، نبوّت محمّد صلی الله علیه و آله و ولایت علی علیه السلام پیمان گرفت.[۱۰]

گفتنی است صرف  نظر از ضعف سند غالب این احادیث، وجوه یاد شده، تأویلی اند و با نام گذاری لغوی و عرفی ـ که اکنون در مبحث واژه شناسی مورد نظر ماست ـ، متفاوت است.

جمعه در قرآن و حدیث

در قرآن کریم، واژۀ "جمعه” تنها یک بار آن هم در سوره ای با همین نام به کار رفته است؛ امّا در احادیث، فضایل و آداب فراوانی برای جمعه بیان شده است.[۱۱]بی تردید، هدف اصلی این احادیث، نهادینه کردن فرهنگ بهره گیریِ هر چه بیشتر از برکات شب و روز جمعه است.

فضایل جمعه

از منظر احادیث اهل بیت علیهم السلام، روز جمعه، با فضیلت ترین روز هفته و عید مسلمانان است. ارج نهادن این روز و در امان داشتن آن از آفات فرهنگی، سبب می شود تا مؤمنان در دیگر ایّام نیز از خطر گرفتار آمدن در دام فرهنگ های ناسالم در امان باشند.[۱۲]

شب جمعه نیز از نورانیت ویژه ای برخوردار است و در فضیلت، همانند روز جمعه است.[۱۳]هر شب جمعه، فرشته ای از جانب خداوند سبحان فرمان می یابد تا با ندا دادن در گوش جان مردم، به آنان هشدار دهد که فریب دنیا را نخورند و از لحظه لحظۀ باقی ماندۀ عمر خود بهره گیرند.[۱۴]

نیز فرشته ای از آغاز این شب تا پایان آن، از بلندای عرش، مردم را به دعا، توبه و اُنس با خداوند سبحان و عرض نیاز به درگاه پروردگار بی نیاز، فرا می خوانَد.[۱۵]

همچنین پاداش نیکی و کیفر زشتیِ اعمال در جمعه، دو چندان می گردد. از این رو، انجام دادن کارهای نیک در این روز، مورد تأکید بیشتری است، همچنان که گناه ورزی در این روز، خطرناک تر و بدفرجام تر از روزهای دیگر است.[۱۶]

شب جمعه برای انبیا و اولیای الهی نیز برکات ویژه ای به همراه دارد و موجب رشد و افزایش دانش و معرفت آنان می گردد.[۱۷]

کسانی که در شب و یا روز جمعه از دنیا می روند، مشمول عنایت ویژۀ خدای سبحان قرار می گیرند.[۱۸]

در سرای آخرت نیز روز جمعه روزی است که موهبت های بهشتیان و عذاب دوزخیان، در آن فزونی می یابد.[۱۹]

آداب شب جمعه

پیش از اشاره به آداب و اعمال شب و روز جمعه، این نکته، شایان توجّه است که بیشتر این آداب (مانند: تلاوت قرآن، صدقه دادن، و دعا کردن)، به شب یا روز جمعه اختصاص ندارد. از این رو، بیان این امور به عنوان آداب جمعه بدین معنا ست که انجام دادن آنها در همۀ ساعات شب یا روز جمعه، شایسته و مطلوب و البته در مقایسه با دیگر اوقات، از فضیلت بیشتری برخوردار است. چنان که امام صادق علیه السلام، در بارۀ کسی که می خواهد کار خیری انجام دهد، مانند این که صدقه دهد و یا روزه بگیرد، فرموده است:

يُستَحَبُّ أن يَكونَ ذلِكَ يَومَ الجُمُعَةِ، فَإِنَّ العَمَلَ يَومَ الجُمُعَةِ يُضاعَفُ.[۲۰]

شایسته است که انجام دادن آن، در روز جمعه باشد؛ زیرا]پاداش[کار در روز جمعه، چند برابر است.

و اینک آداب شب جمعه:

۱. خواندن قرآن

اهمیت قرائت قرآن در شب جمعه، به قدری است که امام صادق علیه السلام شب جمعه را "لیلة القرآن؛ شب قرآن” نامیده است.[۲۱]

۲. دعا کردن

شب جمعه بویژه هنگام سحر، از اوقاتی است که دعا در آن به اجابت نزدیک تر است. از این رو، یعقوب علیه السلام، دعا برای آمرزش فرزندانِ خطاکار خود را که به برادرشان یوسف علیه السلام جفا کرده بودند، به سحرگاه شب جمعه موکول می کند. همچنین دعا در شب جمعه برای مؤمنانی که از دنیا رفته  اند، سفارش شده و از امام صادق علیه السلام نقل است که هر که در شب جمعه برای ده نفر از برادران دینیِ در خاک خفتۀ خود دعا کند، خداوند، بهشت را بر وی واجب می سازد.[۲۲]دعای کمیل نیز از بهترین دعاهایی است که قرائت آن در شب جمعه، سفارش شده است.[۲۳]

۳. صلوات فرستادن بر پیامبر اعظم و خاندان مطهّرش

برای صلوات فرستادن بر خاندان رسالت در شب و روز جمعه، فضایل فراوانی نقل شده است،[۲۴]

ثقة الاسلام کلینی با سند معتبر، از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود:

إذا كانَ لَيلَةُ الجُمُعَةِ نَزَلَ مِنَ السَّماءِ مَلائِكَةٌ بِعَدَدِ الذَّرِّ فِي أَيْدِيهِمْ أَقْلامُ الذَّهَبِ وَ قَراطيسُ الفِضَّةِ لا يَكتُبونَ إلى لَيلَةِ السَّبتِ إلاَّ الصَّلاةَ عَلى مُحَمَّدٍ وآلِ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّهُ عَلَيهِ وعَلَيهِم، فَأَكثِر مِنها.

چون شب جمعه مى شود، به شمار مورچگان، از آسمان فرشته فرود مى آيد و در دستانشان قلم های زرّين و كاغذهاى سيمين است و تا شب شنبه، جز درود بر محمّد و خاندان محمّد ـ كه درود خدا بر او و ايشان باد ـ چيزى را نمى نويسند. پس فراوان درود بفرست.

در ادامۀ روایت نیز در خصوص روز جمعه فرموده است:

إنَّ مِنَ السُّنَّةِ أن تُصَلِّيَ عَلى مُحَمَّدٍ وأَهلِ بَيتِهِ في كُلِّ يَومِ جُمُعَةٍ ألفَ مَرَّةٍ، وفي سائِرِ الأَيّامِ مِئَةَ مَرَّةٍ.[۲۵]

از جمله سنّت ها]و آیین های دینی[آن است که بر محمّد و خاندانش در هر روز جمعه، هزار بار و در دیگر روزها صد بار درود بفرستی.

۴. زیارت کردن امام حسین علیه السلام

افزون بر سفارش عام به زیارت سالار شهیدان ابا عبد الله الحسین علیه السلام به عنوان یکی از بهترین جلوه های اُنس با ایشان، شاید هیچ زمانِ پُر فضیلت و ویژه ای نباشد که به طور خاص به زیارت امام حسین علیه السلام در آن سفارش نشده باشد. شب و روز جمعه نیز به عنوان اوقاتی پُر ارج و با فضیلت، از آن جمله اند.[۲۶]بویژه که بر پایۀ احادیث صادر شده از خاندان رسالت، در شب های جمعه، ارواح انبیا و اوصیای الهی به زیارت امام حسین علیه السلام مشرّف می شوند.[۲۷]

۵. شب زنده داری

شب زنده داریِ شب جمعه نیز برای کسانی که تواناییِ آن را دارند، فراوان سفارش شده و حدیث معروف حکایت شده از صدّیقۀ کبرا فاطمۀ زهرا۳ در بارۀ دعا کردن برای همسایگان، مربوط به شب جمعه است.[۲۸]

۶. صدقه دادن

از دیگر آداب شب جمعه، انفاق در راه خدا و پرداخت صدقه است که فضیلت آن همچون دیگر کارهای خیر، بسیار افزون تر از اوقات دیگر است.[۲۹]

آداب روز جمعه

بر پایۀ آنچه در متن این فرهنگ نامه آمده، آداب روز جمعه را می توان در قالب برنامه های پنج گانۀ زیر تنظیم کرد:

۱. برنامۀ فرهنگی و دانش افزایی

به استقبال جمعه رفتن و فراهم کردن مقدّمات بهره گیری از آن، ازطریق اهمیت دادن فوق العاده به این روز و به فعلیت رساندن ظرفیت های تربیتی آن، ره نمودی دینی است که در برنامۀ زندگی مؤمنان بیداردل، گنجانده شده و تلاش شده است تا با تأکید و نهادینه کردن این فرهنگ، از هدر رفتن فرصت گران بهای جمعه، جلوگیری شود. ترویج این فرهنگ  متداول میان یاران شایستۀ پیامبر صلی الله علیه و آله ـ که با مدیریت زمان برای بهره گیری از برکات جمعه و بویژه نماز جمعه، پیشاپیش، خود را آماده می کردند ـ،[۳۰]کمک کردن به رشد و ارتقای فرهنگی جامعۀ اسلامی است. نماز جمعه ای که می توان به عنوان نمودی کارآمد از دکترین حیات بخش اسلام ناب یعنی "درهم تنیدگی عبادت و سیاست” آن را به فرهیختگان حقیقتجویِ جهان معاصر شناساند.

امّا نیمۀ دوم این برنامه، تلاش برای تقویت معرفت دینی در روز جمعه است. اهمیت این موضوع، به حدّی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

اُفٍّ لِرَجُلٍ لا يُفَرِّغُ نَفسَهُ في كُلِّ جُمُعَةٍ لِأَمرِ دينِهِ، فَيَتَعاهَدَهُ ويَسأَلَ عَن دينِهِ.[۳۱]

وای بر کسی که در هر روز جمعه، خود را برای کار دینش، فارغ نسازد تا [بتواند] بدان بپردازد و در بارۀ دینش پرسش کند!

۲. برنامۀ بهداشتی

دومین برنامۀ روز جمعه، رعایت آداب بهداشتی است. چیدن ناخن، کوتاه کردن موی پشت لب، غسل جمعه، شستن سر با گُل خطمی، و استفاده کردن از عطر و مواد خوش بو کننده، به همین منظور مورد تأکید قرار گرفته است.[۳۲]

۳. برنامۀ  عبادی

سومین برنامۀ روز جمعه، توجّه به امور عبادی است. مهم ترین عبادتی که در روز جمعه، مورد تأکید بلیغ قرآن و احادیث واقع شده، نماز جمعه است که به دلیل اهمیت ویژۀ آن، بخش دوم این کتاب به تبیین احکام و آداب آن، اختصاص یافته است.

عبادت دیگر روز جمعه، دعا برای امام عصر علیه السلام[۳۳]و زیارت ایشان[۳۴]و چشم داشتن به فرج آن بزرگوار در این روز است؛ چه این که بر پایۀ روایات وارد شده، روز جمعه، روزی است که امام مهدی علیه السلام در آن ظهور و قیام خواهد کرد.[۳۵]

در برنامۀ عبادی این روز، از جمله، تأکید بر بسیار صلوات فرستادن بر پیامبر و خاندانش، دعا کردن و زیارت اهل قبور به چشم می خورد، همچنان که برای روزۀ روز جمعه نیز فضیلت بسیاری گزارش شده است، منتها با تأکید بر این نکته که روز جمعه، به تنهایی روزۀ مستحبّی گرفته نشود، مگر این که روز قبل یا بعد نیز بدان ضمیمه گردد.[۳۶]

گفتنی است که عبادت های مورد اشاره، مستحبّی اند. طبعاً هر کس می تواند برای روزهای جمعه به میزان توان و وقت و حوصله اش، آنها را در برنامۀ عبادی خود بگنجاند. در این میان، تنها نماز جمعه است که تکلیفی واجب به شمار می آید، هر چند شمار زیادی از فقیهان شیعی، آن را در عصر غیبت، واجب تخییری دانسته اند؛ یعنی می توان در روزهای جمعه، به صورت اختیاری، میان نماز جمعه و نماز ظهر، یکی را برگزید. لیکن به گواهی آموزه های قرآنی و روایی، و اعتراف همۀ فقها حتّی آنها که معتقد به وجوب تخییری  اند، نماز جمعه، از چنان اهمّیت و فضیلتی برخوردار است که بی تردید مسامحه در آن، با شریعت نورانی اسلام، ناسازگار است.[۳۷]این اهتمامِ شریعت به نماز جمعه تا جایی است که فقیهان پُر شمار دیگری را در میان شیعه، به اعتقاد به وجوب تعیینی نماز جمعه وا داشته  است.

۴. برنامۀ اجتماعی

چهارمین برنامۀ روز جمعه، توجّه به امور اجتماعی است؛ کارهایی همانند: عیادت بیماران، دیدار با برادران دینی، حضور در تشییع جنازه، دادن صدقه و....[۳۸]

۵. برنامۀ خانوادگی

پنجمین و آخرین برنامۀ روز جمعه، برنامۀ خانوادگی است. در این راستا، به اقداماتی که موجب خرسندی خانواده و فرزندان می شود سفارش شده است. به نظر می رسد موارد خاصّی مانند خریدن میوه و خوراکی های مورد علاقه که در برخی احادیث، به عنوان عوامل شادی آفرین خانواده از آنها یاد شده، صرفاً از باب مثال و نمونه اند.[۳۹]بر این اساس باید گفت هر کار دیگری که با هنجارهای یک خانوادۀ سالم و خردورز، سازگاری داشته و برای آنان دلپذیر باشد، می تواند در روزهای جمعه، در راستای تحقّق بخشیدن به برنامۀ خانوادگی مورد اشاره، مدّ نظر قرار گیرد.

شایان توجّه است که برقراریِ روابط زناشویی، گزینۀ دیگر مورد تأکید آموزه های اسلامی برای روز جمعه است که ضمن تأمینِ بخشی از نیازهای غریزیِ همسران از طریق مشروع، پاداش اُخروی نیز برای آنان به همراه دارد.[۴۰]

ملاحظۀ مجموعۀ آداب و برنامه های اسلامی ارائه شده، حکایت از آن دارد که شخص مسلمان باید برای روز جمعۀ خود، به گونه ای برنامه ریزی کند که هر چه بیشتر، سعادت دنیا و آخرت را برای او و خانواده و جامعه  اش در پی آورد.


[۱]. معجم مقاییس اللغة: ج ۱ ص ۴۷۹ «جمع».

[۲]. جمعه: آیۀ ۹.

[۳]. المصنّف، عبد الرزّاق: ج۳ ص۱۵۹ ح۵۱۴۴، تفسير القرطبی: ج۱۸ ص۹۸، تفسیر الثعلبی: ج۹ ص۳۰۹، الدر المنثور: ج۸ ص۱۵۹؛ مجمع البيان: ج۱۰ ص۴۳۱، تفسیر جوامع الجامع: ج۴ ص۲۹۲، بحار الأنوار: ج۱۹ ص۱۲۵ذیل ح۹.

[۴]. ر.ک: لسان العرب: ج ۸ ص ۵۸ «جمع».

[۵]. پیامبر  صلی الله علیه و آله : إنَّما سُمِّيَتِ الجُمُعَةُ لِأَنَّ آدَمَ جُمِعَ فيها خَلقُهُ (تاريخ بغداد: ج۲ ص۳۹۷ ش ۹۱۸، تفسير الفخر الرازی: ج۳۰ ص۸، تفسير الثعلبی: ج۹ ص۳۰۸، الفردوس: ج۱ ص۳۴۶ ح۱۳۸۴، كنز العمّال: ج۷ ص۷۰۹ ح۲۱۰۳۹؛ روضة الواعظين: ص۴۳۲).

[۶]. مسند إبن حنبل عن أبی هريرة: قيلَ لِلنَّبِيّ صلی الله علیه و آله : لِأَيِّ شَيءٍ سُمِّيَ يَومُ الجُمُعَةِ؟ قالَ: لِأَنَّ فيها طُبِعَت طينَةُ أبيکَ آدَمَ، وفيهَا الصَّعقَةُ وَالبَعثَةُ، وفيهَا البَطشَةُ (مسند إبن حنبل: ج۳ ص۱۸۴ ح۸۱۰۸، سبل الهدى والرشاد: ج۹ ص۲۴۶، الدرّ المنثور: ج۸ ص۱۵۵، كنز العمّال: ج۷ ص۷۱۷ ح۲۱۰۷۲).

- اُسد الغابة عن قرثع الضبی عن سلمان: قالَ لي رَسولُ الله صلی الله علیه و آله : هَل تَدري ما يَومُ الجُمُعَةِ؟ قالَ: قُلتُ: اللّهُ ورَسولُهُ أعلَمُ. قالَ: هُوَ الَّذي جَمَعَ الله عزّ و جلّ فيهِ آباءَكُم أو أباكَ آدَمَ علیه السلام (اُسد الغابة: ج۲ ص۵۱۴ ش۲۱۵۰، المستدرک على الصحيحين: ج۱ ص۴۱۳ ح۱۰۲۸، مسند إبن حنبل: ج۹ ص۱۸۱ ح۲۳۷۷۹، صحيح ابن خزيمة: ج۳ ص۱۱۸ ح۱۷۳۲، كنز العمّال: ج۷ ص۷۴۳ ح۲۱۱۹۶؛ رسائل الشهيد الثانی: ج۱ ص۲۸۱، بحار الأنوار: ج۸۹ ص۲۱۴ ح۵۷).

[۷]. امام صادق(: سُمِّيَتِ الجُمُعَةُ جُمُعَةً لِأَنَّ اللّهَ جَمَعَ لِلنَّبيّ صلی الله علیه و آله أمرَهُ (جامع الأحاديث، قمّی (کتاب العروس): ص۱۴۸، بحار الأنوار: ج۸۹ ص۲۸۱ ح۲۷).

[۸]. الكافی عن أبي حمزة الثمالی عن الإمام الباقر علیه السلام قال: قالَ لَهُ رَجُلٌ: كَيفَ سُمِّيَتِ الجُمُعَةُ؟ قالَ: إنَّ اللّهَ عز و جل جَمَعَ فيها خَلقَهُ لِوِلايَةِ مُحَمَّدٍ ووَصِيِّهِ فِي الميثاقِ، فَسَمّاهُ يَومَ الجُمُعَةِ لِجَمعِهِ فيهِ خَلقَهُ (الكافی: ج۳ ص۴۱۵ ح۷، تهذيب الأحكام: ج۳ ص۳ ح۴، روضة الواعظين: ص۳۶۳ ، بحار الأنوار: ج۵۸ ص۳۷۰).

[۹]. سليمان الديلمی: سَأَلتُ جَعفَرَ بنَ مُحَمَّدٍ(: لِمَ سُمِّيَتِ الجُمُعَةُ جُمُعَةً؟ قالَ: لِأَنَّ اللّهَ تَعالى جَمَعَ فيها خَلقَهُ لِوِلايَةِ مُحَمَّدٍ وأَهلِ بَيتِهِ علیهم السلام ( الأمالی، طوسی: ص۶۸۸ ح۱۴۶۱، الخصال: ص۳۸۴ ح۶۱، بحار الأنوار: ج۲۶ ص۳۰۹ ح۷۶).

[۱۰]. الاختصاص عن جابر الجعفي عن الامام الباقر(: لِمَ سُمِّيَت يَومُ الجُمُعَةِ جُمُعَةً؟ قُلتُ: تُخبِرُني جَعَلَنِيَ اللّهُ فِداكَ؟ قالَ: أفلا اُخبِرُكَ بِتَأويلِهِ الأَعظَمِ؟ قُلتُ: بَلى جَعَلَنِي اللهُ فِداكَ. فَقالَ: يا جابِرُ، سَمَّى اللّهُ الجُمُعَةَ جُمُعَةً؛ لِأَنَّ اللّهَ عز و جل جَمَعَ في ذلِکَ اليَومِ الأَوَّلينَ وَالآخِرينَ، وجَميعَ ما خَلَقَ اللّهُ مِنَ الجِنِّ وَالإِنسِ، وكُلَّ شَيءٍ خَلَقَ رَبُّنا، وَالسَّماواتِ وَالأَرَضينَ وَالبِحارَ، وَالجَنَّةَ وَالنّارَ، وكُلَّ شَيءٍ خَلَقَ اللّهُ فِي الميثاقِ، فَأَخَذَ الميثاقَ مِنهُم لَهُ بِالرُّبوبِيَّةِ، ولِمُحَمَّدٍ۹ بِالنُّبُوَّةِ، ولِعَلِيٍ علیه السلام بِالِولايَةِ، وفي ذلِکَ اليَومِ قالَ اللّهُ لِلسَّماواتِ وَالأَرضِ: «ائتِيَا طَوعًا أَو كَرهًا قَالَتَا أَتَينَا طائِعين » فَسَمَّى اللّهُ ذلِکَ اليَومَ الجُمُعَةَ لِجَمعِهِ فيهِ الأَوَّلينَ وَالآخِرينَ (الاختصاص: ص۱۲۹، بحار الأنوار: ج۲۴ ص۳۹۹ ح۱۲۶).

[۱۱]. افزون بر فصول چندگانه این فرهنگ‌نامه، برای آگاهی بیشتر در بارۀ مباحث مربوط به جمعه، ر.ک: دائرة المعارف قرآن کریم: ج ۱۰ ص ۱۳ ـ ۳۰، دانش‌نامۀ جهان اسلام، ج ۱۰ ص ۶۹۰ ـ ۷۰۰.

[۱۲]. ر.ک: ص۳۷ «فضیلت ها و ویژگی های جمعه / سلامتش مایۀ سلامت دیگر روزهاست».

[۱۳]. ر.ک: ص۳۷ «فضیلت ها و ویژگی های جمعه / شبش تابان و روزش درخشان است».

[۱۴]. ر.ک: ح ۳۲.

[۱۵]. ر.ک: ح ۳۳.

[۱۶]. ر.ک: ص ۴۵«فضیلت ها و ویژگی های جمعه / چند برابر شدن پاداش کارها».

[۱۷]. ر.ک: ص ۴۳ «فضیلت ها و ویژگی های جمعه / حضور یافتن پیامبران و جانشینانشان در عرش‌‌».

[۱۸]. ر.ک: ص ۵۵ « فضیلت ها و ویژگی های جمعه / برطرف شدن عذاب قبر، از کسی که در جمعه در گذشته است».

[۱۹]. ر.ک: ص ۶۳ « فضیلت ها و ویژگی های جمعه / چند برابر شدن شادمانی بهشتیان و اندوه جهنّمیان».

[۲۰]. كتاب من لا يحضره الفقيه: ج۱ ص۴۲۳ ح۱۲۴۷، الخصال: ص۳۹۲ ح۹۳، جامع الأحاديث، قمّی (کتاب العروس): ص۱۵۷، منتقى الجمان: ج۲ ص۱۰۴، منتهى المطلب: ج۵ ص۳۳۲، بحار الأنوار: ج۵۹ ص۳۳ ح۵.

[۲۱]. ر.ک: ص ۶۹ «آداب شب جمعه / خواندن قرآن».

[۲۲]. ر.ک: ص ۶۹ « آداب شب جمعه / دعا کردن».

[۲۳]. ر.ک: ص ۱۳۷ «فصل چهارم: دعاهای جمعه»

[۲۴]. ر.ک: ص ۱۰۹ «برنامۀ عبادی / صلوات بر پیامبر و خاندانش»

[۲۵]. ر.ک: ح ۹۰.

[۲۶]. ر.ک: دانش نامۀ امام حسین(: ج ۱۲ ص ۲۱۳ «زیارت امام در شب و روز جمعه».

[۲۷]. ر.ک: دانش نامۀ امام حسین(ج ۱۲ ص ۲۱۳ «زیارت امام در شب و روز جمعه».

[۲۸]. ر.ک: ص ۸۱ « آداب شب جمعه/ زنده داشتن».

[۲۹]. ر.ک: ص ۸۳ «آداب شب جمعه/ صدقه دادن».

[۳۰]. ر.ک: ص ۸۵ «آداب روز جمعه / برنامۀ فرهنگی / آماده شدن برای نماز جمعه، از روز پنج‌شنبه».

[۳۱]. ر.ک: ص ۸۷ « برنامۀ فرهنگی / دین آموزی».

[۳۲]. ر.ک: ص ۸۹ « برنامۀ بهداشتی».

[۳۳]. دانش‌نامۀ امام مهدی(: ج ۶ ص ۱۹۵ «دعا برای امام مهدی علیه السلام در روز جمعه».

[۳۴]. ر.ک: ص ۱۲۷ «برنامۀ عبادی/ زیارت امام مهدی(».

[۳۵]. ر.ک: دانش‌نامۀ امام مهدی(: ج ۸ ص ۱۲۷ «گزارش های رسیده دربارۀ روز قیام».

[۳۶]. ر.ک: ص ۱۲۵ « برنامۀ عبادی/ روزه گرفتن».

[۳۷]. ر.ک: ص ۲۲۷ «هشدار نسبت به شرکت نکردن در نماز جمعه و سبک شمردن آن».

[۳۸]. ر.ک: ص ۱۳۱ «برنامۀ اجتماعی»

[۳۹]. ر.ک: ص ۱۳۳ «برنامۀ خانوادگی/ افزایش رفاه برای خانواده»

[۴۰]. ر.ک: ص ۱۳۵ « برنامۀ خانوادگی / برقراریِ رابطۀ زناشویی»