نزول آیه اکمال در روز عرفه یا غدیر؟

آیه اکمال دین:

الْیوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن دِینِکُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیکُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَکمُ الْإِسْلاَمَ دِیناً.[۱]

امروز، کسانی که کافر شده اند، از [کارشکنی در] دین شما نومید گردیدند. پس، از ایشان مترسید و از من بترسید. امروز، دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما، آیین برگزیدم.

اگر چه در مقایسه دو دسته از احادیث شیعه که نزول «آیه اکمال» را در روز غدیر و روز عرفه بیان کرده اند، در ظاهر آنها تعارضی دیده می شود؛ امّا به نظر می رسد به مقتضای دقّت و تأمّل، این دو دسته از احادیث، نه تنها با هم تعارض اساسی ندارند، بلکه به عکس، در اساس، مؤیّد و مکمّل یکدیگرند. توضیحْ این که ـ همان طور که علّامه طباطبایی آورده است ـ تدبّر در دو آیه: (ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده، ابلاغ کن و اگر چنین نکنی، رسالتش را نگزارده ای...) و (امروز، دینتان را برایتان کامل کردم...) و نیز تدبّر در احادیث فریقین و روایات متواتر غدیر، همراه با تحلیل اوضاع داخلی جامعه اسلامی در اواخر عهد پیامبر(ص) و کاوش دقیق آن، برای انسان، یقین می آورد که «امر به ولایت»، چند روز پیش از روز غدیر، در روز عرفه نازل شده بوده است.

از سوی دیگر، پیامبر(ص) بیم آن داشت که با اظهار آن، مردم آن را نپذیرند و یا با دروغ و تهمت و جوسازی، اساس دین را متزلزل سازند و در نتیجه، اختلالی در امر دین پدید آید. پس ابلاغ آن را به تأخیر انداخت و امروز و فردا کرد، تا آن که آیه: (ای پیامبر! آنچه را از سوی پروردگارت بر تو نازل شده، ابلاغ کن...)، نازل شد و مهلتی باقی نگذارد.[۲]

در واقع، تاریخ صدور حکم انتصاب امام علی(ع) از سوی خداوند متعال برای رهبری امّت پس از پیامبر اسلام، با تاریخ ابلاغ آن، نُه روز فاصله داشت. حکم ولایت امام(ع)، در روز عرفه و در عرفات، صادر شد؛ امّا پیامبر(ص) به دلائلی که بدان ها اشارت رفت، ابلاغ این حکم را تا روز غدیر خُم به تأخیر انداخت.

بنا بر این، متونی که بر نازل شدن «آیه اکمال» در روز عرفه دلالت دارند، ناظر به تاریخ صدور حکم ولایت هستند و متونی که بر نازل شدن این آیه در روز غدیر خم دلالت دارند، ناظر به تاریخ ابلاغ حکم ولایت اند.

ظاهرِ ترتیب آیات قرآن نیز مؤیّد این احتمال است که «آیه اکمال»، قبل از آیه تبلیغ، نازل شده باشد؛ چرا که اکمال دین در سومین آیه سوره مائده نازل شده و امر به تبلیغ امامت در آیه ۶۷ سوره مائده بیان شده است.