جمع بودن ترکیبات آیه ولایت

آیه ولایت:

إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلَوٰةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکَوٰةَ وَ هُمْ رَاکِعُون.[۱]

همانا ولی شما، تنها خدا و پیامبر اوست و کسانی که ایمان آورده اند؛ همان کسانی که نماز بر پای می دارند و در حال رکوع، زکات می دهند.

در قرآن و سخنان فصیحان عرب، به فراوانی جمع در مفرد، استعمال شده است تا نکته ای را برساند. در قرآن، موارد متعدّدی هست که لفظ جمع برای معنای مفرد آمده و به کمک قرینه، این استعمال صورت گرفته است. علّامه امینی در الغدیر به بیست نمونه از این دست، اشاره کرده است.[۲]

برای مثال در باره سبب نزول آیه (ٱلَّذِینَ قَالُوا إِنَّ ٱللهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیاءُ)،[۳]حسن بصری می گوید: این سخن حیی بن اَخطَب است و عَکرِمه و سَدی و مقاتل گفته اند: او، فنحاص بن عازور است. خازن در تفسیر خود می نویسد: این کلام، اگر چه از یک نفر صادر شده است؛ ولی چون همگی به آن راضی بودند، به همگی آنان، نسبت داده شده است.[۴]

همچنین خداوند در آیه ۱۷۳ آل عمران می فرماید:

(الَّذِینَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُواْ لَکمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِیمٰنًا وَقَالُواْ حَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَکیلُ؛

همان کسانی که مردم به ایشان گفتند: «مردمان برای [جنگ با] شما آمده اند. پس، از آنان بترسید»؛ [ولی این سخن] بر ایمانشان افزود و گفتند: «خدا، ما را بس است و نیکو حمایتگری است»).

مقصود از «النّاس» اوّل در این آیه، نعیم بن مسعود اشجعی است که بعد از جنگ اُحد، خبر آمادگی مجدّد قریش برای حمله دوباره به مدینه را به مسلمانان داد.[۵]

جالب آن که تفسیر زمخشری ـ که تفسیری ادبی و بلاغی است ـ، نه تنها اشکالی به این آیه در این مورد نکرده؛ بلکه دفاع هم کرده و گفته است: هدف از این گونه تعبیر کردن (استعمال جمع در معنای مفرد) در این آیه، بر انگیختن دیگران و وا داشتن آنان به انفاق است؛ یعنی همان کاری را که علی(ع) انجام داد، دیگران نیز به پیروی از او بکنند.[۶]

البته نمی توان منکر شد که استعمال جمع در مفرد، خلاف ظاهر است و بدون قرینه جایز نیست؛ ولی با وجود آن همه روایاتی که در شأن نزول آیه وارد شده است، قرینه روشنی بر چنین تفسیری خواهیم داشت و حتّی در موارد دیگر به کمتر از این قرینه، قناعت می شود.[۷]