كاربردهاى «عقل» به عنوان نتيجه ادراكات انسان

۱ . شناخت حقايق

در متون اسلامى ، واژه «عقل» ، علاوه بر استعمال در مبدأ ادراكات ، در مُدرَكات عقلى و شناخت حقايق مربوط به مبدأ و معاد نيز به كار مى رود .

نمونه اين استعمال ، احاديثى هستند كه عقل را در كنار انبياى الهى ، حجّت باطنى خداوند متعال معرّفى مى كنند ،[۱]يا احاديثى كه عقل را قابل پرورش و تهذيب معرّفى و آن را به عنوان معيار سنجش انسان و سنجش پاداش و كيفر ، ذكر مى كنند و نيز احاديثى كه عقل را به «طبع» و «تجربه» ، و «مطبوع» و «مسموع» تقسيم مى كنند . مقصود از عقل در تمام اين موارد ، شناخت و آگاهى است .

۲ . كار كردن بر پايه عقل

گاه كلمه «عقل» از باب مبالغه ، براى عمل كردن به مقتضاى قوّه عاقله به كار مى رود ، چنان كه از پيامبر خدا در تعريف عقل ، روايت شده است كه :

العَمَلُ بِطاعَةِ اللّهِ، وَ إنَّ العُمّالَ بِطاعَةِ اللّهِ هُمُ العُقَلاءُ .[۲][ خِرد ،] پيروى از دستورهاى خداوند است . به درستى كه خردمندان، كسانى هستند كه فرمان خداوند را پيروى مى كنند.

نيز از امام على عليه السلام روايت شده است :

العَقلُ أن تَقولَ ما تَعرِفُ و تَعمَلَ بِما تَنطِقُ بِهِ .[۳]خِرد، آن است كه آنچه مى دانى، بر زبان بياورى و به آنچه مى گويى، عمل كنى .

در مقابل ، جهل نيز در عمل كردن به مقتضاى نادانى به كار رفته است ، چنان كه در مقام طلب مغفرت از خداوند متعال مى گوييم :

أسأَلُكَ ... أن تَهَبَ لى كُلَّ جُرمٍ أجرَمتُهُ ... وكُلَّ جَهلٍ عَمِلتُهُ .[۴]از تو مى خواهم ... كه بر من ببخشى ، هر جُرمى را كه مرتكب شده ام و هر [ كار ]جاهلانه اى را كه انجام داده ام .