اهل بيت ، در لغت
واژه «اهل بيت»، تركيبى اضافى و مركّب از «اهل» و «بيت» است . واژه «أهل» در كاربردى مانند «أهل الرجل» به خاندان شخص و ويژگان او و در «أهل البيت» بر ساكنان خانه و در «أهل الأمر» بر زمامداران و در «أهل المذهب» بر پيروان آن آيين، اطلاق مى گردد.[۱]
همچنين گاهى واژه «أهل» در اضافه به برخى معانى، به معناى شخص يا اشخاص شايسته و سزامند و يا مأنوس به چيزى و يا خبير و ماهر در كارى، به كار گرفته مى شود.
راغب در تبيين معناى «اهل» مى گويد :
أهل الرّجل : من يجمعه و إيّاهم نسب أو دين ، أو ما يجرى مجراهما من صناعةٍ و بيت و بلد و أهل الرجل فى الأصل: مَن يجمعه و إيّاهم مسكن واحد ثمّ تجوّز به فقيل أهل الرجل لمَن يجمعه و إيّاهم نسب .[۲]
اهل مرد ، به كسانى گفته مى شود كه نسب يا دين و يا چيزى هم پاى آنها همانند صنعتى يا خانه اى يا سرزمينى ، آنها را با آن مرد ، يك جا جمع كرده است . اهل مرد ، در اصل در باره افرادى به كار مى رود كه محلّ سكونت آنها را با آن مرد ،
يك جا گِرد آورد ، و بعدا به صورت مجاز در باره كسانى به كار رفته كه نَسَب ، آنها را دور هم جمع كرده است .
جامع و مشترك ميان همه اين معانى ، نزديكى و پيوند افراد يا اشيا با آن كسى است كه اهل او خوانده مى شوند. از اين رو، هر چه نزديكى مورد اشاره ، بيشتر و پيوند قوى تر باشد ، صدق عنوان «اهل» بر آنان كامل تر خواهد بود .
كلمه «بيت» نيز چنانچه به افراد حقيقى اضافه شود، به معناى خانه مسكونى يا طايفه و عشيره آنهاست ؛ اما اگر به شخصيت حقوقى انسان و يا معانى ديگرى اضافه گردد (مانند: «بيتِ رياست» ، «بيت قضاوت» ، «بيت مرجعيت» ، «بيت علم» و «بيت نبوّت»)، به معناى خاندانى است كه با آن معنا پيوند و نزديكى دارند .[۳]
اهل بيت ، در قرآن و حديث
در قرآن كريم نيز هماهنگ با لغت، واژه «اهل» به كسانى اطلاق شده كه نوعى پيوند و وابستگى، آنها را گرد آورده ، مانند : «أهل القرى»،[۴]«أهل المدينة»،[۵]«أهل الإنجيل»[۶]و «أهل التقوى».[۷]تركيب «اهل بيت» سه بار در قرآن به كار رفته است :
۱ . در داستان موسى عليه السلام ، آن گاه كه نوزاد بود و خواهرش به فرعونيان گفت :
«هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَ هُمْ لَهُ نَاصِحُونَ .[۸]
آيا شما را به خانواده اى راه نمايى كنم كه سرپرستى او را به عهده گيرند و خيرخواه اين كودك باشند؟» .
۲ . در داستان ابراهيم عليه السلام ، آن گاه كه همسرش از بشارت فرشتگان، شگفت زده شد و فرشتگان به او گفتند :
«رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ .[۹]
رحمت خداوند و بركت هاى او بر شما خانواده!» .
۳ . در سوره احزاب در ادامه توصيه هايى به همسران پيامبر صلى الله عليه و آله با ضميرهاى جمع مؤنّث ، يكباره پيامبر صلى الله عليه و آله را مخاطب قرار مى دهد و با ضمير جمع مذكّر مى فرمايد :
«إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا .[۱۰]
خداوند، خواسته است كه پليدى را تنها از شما اهل بيت بزدايد و شما را كاملاً پاك گرداند» .
بى ترديد، مقصود از «اهل بيت» در اين جا كسانى اند كه آيه تطهير در شأن آنهاست . اكنون اصلى ترين مسئله اين است كه ببينيم اينان چه كسانى هستند.
قرائنى در تفسير «اهل بيت»
با تأمّل در مدلول سياق آيه تطهير و مضمون آن ، و نيز اقداماتى كه پيامبر خدا در تفسير آن و معرّفى اهل بيت خود انجام داده و قرائن ديگرى كه به آن اشاره مى شود ، ترديدى باقى نمى ماند كه مقصود از «اهل بيت» در آيه ياد شده، اهل بيتِ شخصيت حقيقى پيامبر صلى الله عليه و آله نيستند؛ بلكه اهل بيتِ شخصيت حقوقى و عنوانى پيامبر صلى الله عليه و آله اند؛ يعنى شمار خاصّى از خاندان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله كه هدايت و رهبرى امّت پس از ايشان به آنها سپرده شده است.
به عبارت ديگر، مقصود، اهل بيتِ نبوّت و رسالت پيامبر صلى الله عليه و آله اند؛ همان كسانى كه خداى متعال، بار مسئوليت تبليغ رسالت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله را پس از وى، به صورت خاص، بر عهده آنان نهاده است؛ و اينك برخى قرائن اين تفسير:
يك . سياق آيه تطهير
مقتضاى تأمّل در سياق آيه تطهير، اين است كه مقصود از «اهل بيت» در اين آيه ، مطلق خاندان پيامبر نيستند ؛ زيرا ضميرهايى كه در آيات قبل و بعد آمده، همه به صورت ضمير «جمع مؤنّث» اند ، در حالى كه ضماير اين آيه ، همه به صورت «جمع مذكّر» اند و اين نشان مى دهد كه مقصود از آن، شمار خاصّى از خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله اند و نه همه آنان ـ كه شامل همسران ايشان هم بشود ـ .[۱۱]
دو . مضمون آيه تطهير
آيه تطهير با كلمه «إنّما» ـ كه مفهوم «حصر» را مى رساند ـ آغاز شده و بر اين مطلب، دلالت دارد كه موهبت «طهارت كامل از پليدى هاى ظاهرى و باطنى»، ويژه اهل بيت است.
جمله «يريد اللّه ...» نيز اشاره به اين دارد كه خداوند متعال تكوينا اراده نموده كه كسى از خاندان رسالت، از هر گونه آلودگى پاك باشند ؛ زيرا اراده تشريعى پروردگار بر لزوم طهارت از پليدى ها ، ويژه اهل بيت عليهم السلام نيست؛ زيرا خداوند منّان از همه انسان ها خواسته كه خود را از انواع آلودگى ها پاك نگه دارند .
بر اين اساس و با عنايت به اين كه اراده تكوينى خداوند متعال، تخلّف ناپذير است ، فضيلت بى بديلِ «طهارت كامل» ياد شده در آيه تطهير ، شامل نزديكان كافر و
مشرك پيامبر صلى الله عليه و آله نيست؛ بلكه اختصاص به پاكان از خاندان رسالت دارد . بنا بر اين ، مقتضاىِ مضمون آيه تطهير ، اين است كه مقصود از «اهل بيت»، تنها شمارى از خاندان رسالت است كه از طهارت مطلق برخوردارند .
سه . تفسير عملى پيامبر صلى الله عليه و آله
افزون بر دلالت سياق و مضمون آيه تطهير بر اين كه «اهل بيت» در آيه ، گروه ويژه اى از خاندان رسالت اند ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى معرّفى اهل بيت خود ، اقداماتى انجام داده كه با در نظر گرفتن آنها جايى براى شك و ترديد براى محقّق منصف، باقى نمى ماند .
به سخن ديگر ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در معرّفى «اهل بيت» قرآنى خود، بر امّت ، حجّت را تمام كرده است . اساسى ترين اقدامات ايشان در اين زمينه عبارت اند از :
۳ / ۱ . هنگام نزول آيه تطهير
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله هنگام نزول آيه تطهير، على ، فاطمه ، حسن و حسين عليهم السلام را در كنار خود و در زير كساى (عباى) يمانى جمع كرد و فرمود : «هؤُلاءِ أهْلُ بَيتى؛ اينان اهل بيت من اند»[۱۲]و مانع از ورود همسر خود در آن جمع شد.
۳ / ۲ . سلام كردن بر اهل بيت عليهم السلام
پس از نزول آيه تطهير، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى هر چه روشن تر شدن مصاديق از «اهل بيت» در اين آيه و «أهلك» در آيه : «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ» ، همه روزه ، هنگام نماز صبح بر در خانه على و فاطمه عليهماالسلام مى آمد و با عنوان «اهل بيت» به آنان سلام مى كرد و آنان را به نماز دعوت مى نمود .[۱۳]
۳ / ۳ . همراه بردن اهل بيت عليهم السلام در مباهله
پس از نزول آيه مباهله و مأموريت يافتن پيامبر صلى الله عليه و آله براى مباهله با مسيحيان نجران ، پيامبر صلى الله عليه و آله ، على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام را به عنوان مصاديق «جان» ، «زنان» و «فرزندان» خود، به ميدان مباهله برد و با اين كار، بار ديگر نشان داد كه «اهل بيت» كيان اند .[۱۴]پيامبر صلى الله عليه و آله در اين ماجرا نيز مانع پيوستن همسرش (عايشه) به جمع اهل بيت گرديد.
۳ / ۴ . همتاى قرآن قرار دادن اهل بيت عليهم السلام
يكى از برجسته ترين اقدامات پيامبر صلى الله عليه و آله براى معرّفى اهل بيت، اين بود كه در حديث متواتر «ثقلين»، آنها را همتا و هم تراز قرآن قرار داد و بدين سان، مصونيت آنان را از خطا در مرجعيتِ علمى ، دينى و سياسى تضمين نمود .[۱۵]
۳ / ۵ . بيان ضرورت شناخت جايگاه اهل بيت عليهم السلام
اقدام ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، بيانِ ارزش شناخت جايگاه اهل بيت ، تأكيد بر اهمّيت و ضرورت شناخت آنان ، و تشبيه «اهل بيت» به: كشتى نوح ، باب حطّه بنى اسرائيل ، ستارگان آسمان ، جايگاه كعبه در زمين ، و جايگاه چشم در بدن است، بدين معنا كه همراهى و پيروى از اهل بيت ، سرمايه سعادت و رستگارى و جدايى از آنان ، موجب گم راهى و رجعت به جاهليت خواهد بود .
۳ / ۶ . بيان جايگاه علمى و دينى اهل بيت عليهم السلام
ديگر اقدام پيامبر صلى الله عليه و آله ، بيانِ جايگاه علمى اهل بيت بود ، از جمله اين كه : آنان خزانه داران علم الهى ، وارث دانش پيامبران ، راسخان در علم ، اهل ذكر و آگاه ترينِ مردم اند و سخن آنان ، همان سخن پيامبر خداست .[۱۶]
پيامبر صلى الله عليه و آله علاوه بر بيان جايگاه علمى اهل بيت، به مرجعيت دينى آنان نيز اشاره نموده است، از جمله اين كه آنان پاسداران دين ، معدن رسالت ، اركان حق ، و مفسّر دين اند و دين با آنان آغاز و با آنان پايان مى پذيرد .[۱۷]
۳ / ۷ . بيان وجوب دوستى اهل بيت عليهم السلام
اقدام ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، بيان وجوب دوستى اهل بيت و آثار و بركات آن است، مانند اين كه دوستى آنان، اساس اسلام ، و به معناى دوستى خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله ، شرط پذيرفته شدن توحيد ، نشانه ايمان و بهترين عبادت است و نخستين چيزى است كه در قيامت محاسبه مى شود و خير دنيا و آخرت را براى مسلمان به ارمغان مى آورد .
۳ / ۸ . هشدار از خطر دشمنى با اهل بيت عليهم السلام
اقدام ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، سخنانى است كه ايشان در باره خطر دشمنى با اهل بيت و آثار زيانبار آن بيان نموده است، از جمله اين كه : دشمنى آنان موجب خشم الهى و قرار گرفتن در صف منافقان و كفّار خواهد شد و پايانى جز آتش دوزخ ندارد .[۱۸]
۳ / ۹ . بيان تعداد «اهل بيت» و نام هاى آنان
احاديثى كه به شمار اوصيا و جانشينان پيامبر صلى الله عليه و آله تصريح دارند، در كنار احاديثى كه نام اهل بيت در آنها آمده است ،[۱۹]از روشن ترين اقدامات پيامبر صلى الله عليه و آله در معرّفى اهل بيت به شمار مى روند .
۳ / ۱۰ . تعيين حقوق اهل بيت عليهم السلام
اقدام ديگر پيامبر صلى الله عليه و آله ، حقوقى است كه ايشان براى جايگاه سياسى ـ اجتماعى اهل بيت، بيان نموده است ، مانند : حقّ مودّت (دوستى) ، حقّ ولايت (پيشوايى) ، حقّ اطاعت ، حقّ خمس و حقّ صلوات .[۲۰]
۳ / ۱۱ . تأكيد بر جايگاه سياسى ـ الهى اهل بيت عليهم السلام
همه اقدامات پيامبر صلى الله عليه و آله در جهت معرّفى «اهل بيت» ، مقدّمه بيان جايگاه سياسى ـ الهى آنان و توضيح اين حقيقت بود كه چرا خداوند، آنان را به عنوان اوصيا و جانشينان وى و زمامداران سياسى جامعه معرّفى نموده و چرا پيامبر صلى الله عليه و آله آشتى با آنان را آشتى با خود و جنگ با آنان را جنگ با خود مى داند .[۲۱]
بارى ، بررسى سيره نبوى نشان مى دهد كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از هر راه ممكن براى معرّفى اهل بيت ـ كه در واقع ، آينده سازان جهان اسلام پس از وى بودند ـ بهره گرفت و از هيچ تلاشى فروگذار نكرد ، و حجّت را بر امّت تمام كرد؛ ولى افسوس كه با همه تلاش ها و سفارش هاى پيامبر صلى الله عليه و آله ، تاريخ صدر اسلام نشان مى دهد كه اگر ايشان توصيه مى كرد به خاندان او ظلم و ستم كنند ، بيش از آنچه كردند، ممكن نبود انجام دهند![۲۲]
جالب توجّه، اين كه: پيامبر صلى الله عليه و آله ، خود ، آينده را مى ديد كه پس از او امّتش با «اهل بيت» چه مى كنند . از اين رو، بخش عمده اى از احاديث نبوى ، در نهى از ظلم و جور بر اهل بيت است .[۲۳]
۳ / ۱۲ . پيشگويى در باره دولت اهل بيت عليهم السلام
در احاديث متواترى كه شيعه و اهل سنّت، آنها را نقل كرده اند ، پيامبر خدا صلى الله عليه و آله پيشگويى كرده كه قائم اهل بيتِ ايشان (امام مهدى عليه السلام ) ، حكومت جهانى اسلام را تشكيل خواهد داد و جهان را پر از عدل و داد خواهد كرد .[۲۴]از اين پيشگويى ها مى توان به عنوان آخرين اقدام پيامبر براى معرفى اهل بيت ، ياد كرد .
چهار . گزارش شمارى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله
در كنار اقدامات روشن گرايانه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله براى بيان معنا و مصداق «اهل بيت» در آيه تطهير ، گزارش شمارى از همسران پيامبر صلى الله عليه و آله مانند : امّ سلمه و عايشه از چگونگى نزول اين آيه نيز گواه آن است كه مراد از «اهل بيت» ، همه نزديكان پيامبر صلى الله عليه و آله نيستند ؛ بلكه مقصود ، اصحاب كسايند . ويژگى اين گزارش ها، در اين است كه امّ سلمه و در گزارشى، عايشه روايت كرده اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله در پاسخ پرسش آنان كه: «آيا من از اهل بيت نيستم؟» ، با صراحت اعلام مى فرمايد كه اهل بيت او، اصحاب كسايند و آن دو تنها همسران پيامبرند .
پنج . گزارش بسيارى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله
گزارش بسيارى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله مانند : ابو سعيد خُدرى ، اَنَس بن مالك ، براء بن عازب ، ثوبان ، جابر بن عبد اللّه انصارى ، سعد بن ابى وقّاص و ... ، از چگونگى نزول آيه تطهير نيز دليل ديگرى براى اثبات معنا و مفهوم واقعى «اهل بيت» است .[۲۵]
شش . گزارش اهل بيت عليهم السلام
اهل بيت عليهم السلام خود نيز نزول آيه تطهير را همان گونه گزارش كرده اند كه شمارى از همسران و بسيارى از ياران پيامبر صلى الله عليه و آله روايت نموده اند .
افزون بر اين ، آنان در مناسبت هاى مختلف ، جايگاه قرآنى خود را به عنوان «اهل بيت» بيان و در مواردى به آن احتجاج نموده اند .[۲۶]
هفت . آراستگى اهل بيت عليهم السلام به ويژگى هاى انسان كامل
مى توان گفت : اتّصافِ جمع خاصّى از خاندان رسالت به ويژگى هاى كامل ترين انسان ها ، بهترين و محكم ترين سند براى تبيين معنا و مفهوم «اهل بيت» است .
به سخن واضح تر ، در احاديث فراوانى ، ويژگى هايى از نظر علمى ، اخلاقى و عملى براى اهل بيت ذكر شده كه اگر كسى واجد آن ويژگى ها باشد ، سرآمد همه انسان ها و امام و اسوه آنها خواهد بود ، اين ويژگى ها پس از پيامبر صلى الله عليه و آله ، تنها در افراد معدودى از خاندان رسالت وجود داشت . بنا بر اين كسى جز آنها نمى تواند مصداق آيه تطهير و معناى «اهل بيت» باشد .
آراى ديگر ، در تفسير «اهل بيت»
گفتنى است كه همه مفسّران شيعه و بسيارى از مفسّران اهل سنّت بر اين باورند كه آيه تطهير در باره اصحاب كسا يعنى پيامبر صلى الله عليه و آله ، على ، فاطمه ، حسن و حسين عليهم السلام نازل شده است و منظور از «اهل بيت» آنان اند .[۲۷]
البتّه در ميان اهل سنّت، آراى ديگرى نيز در تفسير «اهل بيت» در آيه تطهير، وجود دارد ، كه عبارت اند از :
۱ . مقصود، همسران پيامبر صلى الله عليه و آله اند .
۲ . مقصود، همسران پيامبر صلى الله عليه و آله و نيز على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام اند .
۳ . مقصود، همه خاندان پيامبر صلى الله عليه و آله اعم از همسران ، فرزندان ، نزديكان و حتّى خدمتكاران منزل ايشان اند .
۴ . مقصود ، همه كسانى اند كه صدقه بر آنها حرام است .[۲۸]
با تأمّل در آنچه در تبيين معناى «اهل بيت» بيان شد ، مشخّص مى گردد كه هيچ يك از اين آرا قابل قبول نيستند . تنها پرسشى كه در باره آيه تطهير به ذهن مى آيد، اين است كه: چرا در ميان بيان وظايف همسران پيامبر صلى الله عليه و آله ، مطلبى آمده كه شامل همسران پيامبر صلى الله عليه و آله نمى شود؟
به اين پرسش، پاسخ هايى داده شده، از جمله اين كه: اين، تنها مورد نيست كه در قرآن، آياتى در كنار هم قرار دارند كه مسائل مختلفى را بيان مى كنند و قرآن، آكنده از اين گونه موارد است . همچنين در كلام فصحاى عرب و اشعار آنان نيز نمونه هاى فراوانى از اين دست ديده مى شود .
علّامه طباطبايى نيز در پاسخ به اين پرسش فرموده : هفتاد روايت در شأن نزول آيه تطهير نقل شده كه در ميان آنها حتّى يك روايت وجود ندارد كه بگويد : آيه تطهير دنبال آيات مربوط به همسران پيامبر خدا صلى الله عليه و آله نازل شده است ، و از مفسّران هم، حتّى يك نفر، اين سخن را نگفته است . كسانى هم كه گفته اند آيه مورد بحث، مخصوص همسران پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است ـ چنان كه به عكرمه و عروه نسبت داده شده ـ ، نگفته اند آيه تطهير همراه با آيات مربوط به همسران پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده است .
بنا بر اين ، بايد گفت : آيه تطهير از جهت نزول، جزو آيات مربوط به همسران پيامبر صلى الله عليه و آله و متّصل به آنها نيست ، و قرار گرفتن آن در ميان آن آيات، يا به دستور پيامبر صلى الله عليه و آله بوده و يا بعد از رحلت ايشان به هنگام گردآورى قرآن ، ضمن آن آيات قرار گرفته است .
مؤيّد اين سخن، آن است كه اگر اين قسمت از آيه «وَ قَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ» ـ كه در حال حاضر، جزو آن است ـ حذف شود ، آيه ياد شده با آيه بعدى كاملاً منسجم است و به نظر نمى رسد چيزى از آن حذف شده باشد ... .[۲۹]
[۱]اختيار معرفة الرجال ، ص ۳۷۱ ، الرقم ۶۹۲ .
[۲]ر . ك : لسان العرب : واژه «أهل» .
[۳]مفردات ألفاظ القرآن : ص ۹۶ .
[۸]قصص : آيه ۱۲ ، احزاب : آيه ۳۳ .
[۱۱]اين آيه از جهت سياق، نظير آيه ۲۸ ـ ۲۹ سوره يوسف عليه السلام است: «إِنَّهُ مِن كَيْدِكُنَّ إِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظِيمٌ * يُوسُفُ أَعْرِضْ عَنْ هَذَا وَ اسْتَغْفِرِى لِذَنبِكِ إِنَّكِ كُنتِ مِنَ الْخَاطِئينَ » .
[۱۲]اختيار معرفة الرجال ، ص ۲۰۳ ، الرقم ۳۵۸ .
[۱۳]ر . ك : ص ۳۰۱ (اهل بيت عليهم السلام / فصل يكم / درود فرستادن پيامبر صلى الله عليه و آله بر اهل بيت عليهم السلام و ويژه ساختن آنان در فراخوانى به نماز) .
[۱۴]الكافي ، ج ۴ ، ص ۱۲۱ ، ح ۶ ، وص ۵۱۰ ، ح ۱۴ و ...
[۱۵]ر . ك : ص ۴۱۹ (اهل بيت عليهم السلام / فصل سوم : ويژگى هاى اهل بيت عليهم السلام / همتاى قرآن) .
[۱۶]ر . ك : : همين دانش نامه : ج ۱۰ ص ۷ (اهل بيت عليهم السلام / فصل چهارم : دانش اهل بيت عليهم السلام ) .
[۱۷]ر . ك : ص ۵۰۹ (اهل بيت عليهم السلام / فصل سوم / پاسداران دين) و ص ۵۲۳ (كان رسالت) و ص ۵۲۵ (بنيان هاى حق) و ص ۵۳۳ (دين با آنان آغاز مى گردد و با آنان پايان مى گيرد) .
[۱۸]ر . ك : همين دانش نامه : ج ۱۰ ص ۴۸۹ (اهل بيت عليهم السلام / فصل دهم / برحذر داشتن از دشمنى با اهل بيت عليهم السلام ) .
[۱۹]الكافي ، ج ۵ ، ص ۳۶ ، ح ۱ .
[۲۰]ر . ك : همين دانش نامه : ج ۱۰ ص ۳۲۳ (اهل بيت عليهم السلام / فصل هشتم : حقوق اهل بيت عليهم السلام ) .
[۲۱]مشيخة من لا يحضره الفقيه ، ج ۴ ، ص ۵۷ .
[۲۲]ر . ك : همين دانش نامه : ج ۱۰ ص ۳۵۵ (اهل بيت عليهم السلام / فصل هشتم / عناوين حقوقهم / ولايت) .
[۲۳]ر . ك : همين دانش نامه : ج ۱۰ ص ۵۳۹ (اهل بيت عليهم السلام / فصل يازدهم / ستم هاى رفته بر اهل بيت عليهم السلام ) .
[۲۴]ر . ك : همين دانش نامه : ج ۱۱ ص ۹ (اهل بيت عليهم السلام / فصل دوازدهم : دولت اهل بيت عليهم السلام ) .
[۲۵]ر . ك : ص ۲۶۱ (اهل بيت عليهم السلام / فصل يكم / اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله و مصداق «اهل بيت» .
[۲۶]في المصدر : عبيداللّه .
[۲۷]البتّه پيروان اهل بيت عليهم السلام معتقدند كه «اهل بيت» بر يازده امام از فرزندان امام على عليه السلام نيز اطلاق مى گردد .
[۲۸]براى آگاهى بيشتر از اين چهار نظريه، ر . ك : دائرة المعارف بزرگ اسلامى : ج ۱۰ ص ۴۶۵ ـ ۴۶۶ و همين دانش نامه : ج ۹ ص ۳۰۱ ح ۷۰ .
[۲۹]ر . ك : الميزان فى تفسير القرآن : ج ۱۶ ص ۳۳۰ .
