بحث اخلاقی ما در این فراز از دعای مکارم الاخلاق بود. گذشت که یک معنای توفیر نیت، این است که انسان در همه کارهایی که انجام میدهد انگیزه الهی داشته باشد، مانند آنچه از برخی از بزرگان نقل شده است که جز کار واجب و مستحب، کار دیگری انجام ندادهاند حتی کار مباح.
این فراز میتواند به معنای دیگری نیز اشاره کند و آن این که توفیر نیت یعنی انسان نیت انجام کارهای خیر را در صورتی که زمینه آن فراهم باشد، داشته باشد. البته بسیاری از اوقات ممکن است زمینه انجام کار خیر خاصی برای فرد فراهم نشود؛ اما وی نیت کرده بوده که در صورت فراهم شدن زمینه، آن را انجام دهد.
این معنا در روایات بسیاری مورد تأکید قرار گرفته است که به برخی اشاره میکنیم.
رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم طبق نقل می‌فرماید:
يَا أَبَا ذَرٍّ، هُمَّ بِالْحَسَنَةِ، وَ إِنْ لَمْ تَعْمَلْهَا، لِكَيْلَا تُكْتَبَ مِنَ الْغَافِلِينَ.[۲]
ابی‌ذر! قصد کار نیک کن هر چند موفق به انجام آن نشوی، که اگر چنین نکنی در زمره غافلین خواهی بود.
انسان مؤمن و مسلمان و معتقد به عالم قبر و قیامت میداند که سرمایه‌ای که در دنیا تهیه کرده است، در آخرت میتواند استفاده کند و آنجا جای نتیجه‌گیری است، پس اگر انسان غافل نباشد سعی می‌کند زاد و توشه بیشتری در این دنیا تهیه کند و اگر خودِ نیت صالحه هم زاد و توشه است؛ چرا کارهای خوب را نیت نکند، نیت کردن که به حسَب ظاهر موؤنهای ندارد.
از امیر المؤمنین علیه السلام نیز چنین نقل شده است:
النِّيَّةُ الصَّالِحَةُ أَحَدُ الْعَمَلَيْن.[۳]
نیت خوب، خود یک عمل است و البته اگر در مقام اجرا نیز زمینه فراهم باشد و به عمل بیرونی تبدیل شود، اجر مضاعفی خواهد برد.
در روایت دیگری از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم آمده است:
مَنْ أَتَى فِرَاشَهُ وَهُوَ يَنْوِي أَنْ يَقُومَ يُصَلِّي مِنَ اللَّيْلِ فَغَلَبَتْهُ عَيْنَاهُ حَتَّى أَصْبَحَ كُتِبَ لَهُ مَا نَوَى وَكَانَ نَوْمُهُ صَدَقَةً عَلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ عَزَّ وَجَلَّ.[۴]
اگر کسی به سمت بستر خواب رفت در حالی که نیتش این بود که برای نماز شب بلند شود، [مثلاً ساعت هم گذاشت،] اما خواب بر او غلبه کرد، ثواب نماز شب برای او نوشته میشود و خواب او هم هدیهای از جانب خداست.[۵]
رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم، در مسیر بازگشت از تبوك فرمودند:
تَرَكنا في المَدينَةِ أقواما لا نَقطَعُ وادِيا ولا نَصعَدُ صُعودا ولا نَهبِطُ هُبوطا إلّا كانُوا مَعَنا . قالُوا : كَيفَ يَكونونَ مَعَنا ولَم يَشهَدوا ؟! قالَ : نِيّاتُهُم.[۶]
افرادى را در مدينه باقى گذاشتيم كه هيچ وادىاى را نپيموديم و بر هيچ تپّهاى بالا نرفتيم و در هيچ سراشيبى قدم نگذاشتيم، مگر اين كه آنان نيز با ما بودند! اصحاب گفتند: چگونه با ما هستند، در حالى كه حضور پيدا نكردند؟ فرمود: «نيّت هايشان [با ماست]» .
در زیارت جامعه ائمه نیز می‌خوانیم:
فَنَحْنُ نُشْهِدُ اللَّهَ أَنَّا قَدْ شَارَكْنَا أَوْلِيَاءَكُمْ وَ أَنْصَارَكُمُ الْمُتَقَدِّمِينَ، فِي إِرَاقَةِ دِمَاءِ النَّاكِثِينَ وَ الْقَاسِطِينَ وَ الْمَارِقِينَ، وَ قَتَلَةِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ سَيِّدِ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ يَوْمَ كَرْبَلَاءَ، بِالنِّيَّاتِ وَ الْقُلُوبِ، وَ التَّأَسُّفِ عَلَى فَوْتِ تِلْكَ الْمَوَاقِفِ، الَّتِي حَضَرُوا لِنُصْرَتِكُم.[۷]
به ائمه عرض میکنیم که ما مشارکت کردیم با یاران متقدم شما در جنگ جمل، در جنگ صفین، در جنگ نهروان و در کربلا؛ به واسطه نیت و انگیزه صادقانه ما برای مشارکت در آن جنگها و تأسفمان بر این که چنین توفیقاتی را از دست دادهایم.
یعنی اگر کسی واقعاً نیت او این باشد ـ و نهان قلبها از خدا مخفی نیست ـ که اگر در کربلا بود از انصار امام حسین علیه السلام، یا اگر در صفین بود از انصار امیر المؤمنین علیه السلام میبود، این نیت صادقانه ثواب آن جنگها را دارد.
از خداوند منان می‌خواهیم که توفیق هر چه نیت خوب است به همه ما عنایت فرماید.
[۱]. الصحيفة السجادية، ص۹۳، الدعاء۲۰.
[۲]. الأمالي، شيخ طوسي، ص: ۵۳۶.
[۳]. عيون الحكم و المواعظ، ليثي واسطی، ص : ۱۷.
[۴]. مشابه این روایت در منابع شیعی چنین آمده است: مَنْ أَرَادَ شَيْئاً مِنْ قِيَامِ اللَّيْلِ فَغَلَبَتْهُ عَيْنَاهُ حَتَّى يُصْبِحَ كَانَ نَوْمُهُ صَدَقَةً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ يُتَمِّمُ اللَّهُ لَهُ قِيَامَ لَيْلَتِهِ؛ دعائم الإسلام، ابن حیون، ج۱، ص: ۲۱۳.
[۵]. السنن الصغرى للنسائي، ج ۳، ص ۲۵۸، ح ۱۷۸۷.
[۶]. كنز العمال، متقی هندی، : ج ۳ ص ۴۲۲ ح ۷۲۶۱.
[۷]. المزار الکبیر، ابن مشهدی، زيارة جامعة لسائر الأئمة صلوات الله عليهم، ص : ۲۹۱.
