مَعقِل بن قيس رياحى ، از جنگاوران بى باك كوفه و از سخنوران چيره دست آن ديار و از سرداران سپاه امام على عليه السلام و امام حسن عليه السلام است ، در زمان عمر ، در فتح شوشتر ، پيك عمّار به مدينه بود و همراه با هُرمُزان به مدينه آمد .
در جنگ جمل ، فرمانده پياده نظام كوفه بود و در جنگ صِفّين ، فرماندهى برخى از قبايل كوفه را[۱]و در درگيرى هاى ماه ذى حجّه در جنگ صِفّين نيز گاهى فرماندهى سپاه را به عهده داشت .
در جنگ نهروان ، فرمانده جناح چپ سپاه بود و پس از آن ، مأمور سركوبى شورش بنى ناجيه شد و خرّيت بن راشد را شكست داد .
بعد از شبيخونِ يزيد بن شجره بر مكّه و مدينه ، مَعقِل به مقابله با او و همراهانش شتافت ، عدّه اى از آنان را اسير كرد و بقيه را فرارى داد .
پس از درهم شكسته شدن فتنه نهروان ، امام عليه السلام آهنگ نبرد با معاويه را داشت و چون آمادگى نسبى مردم كوفه روشن شد ، مَعقِل ، براى جمع آورى جنگاوران به نواحى اطراف كوفه رفت ؛ امّا در حين مأموريت ، خبر جانگداز شهادت على عليه السلام را دريافت كرد .
به هنگام حاكميت غارتگرانه معاويه و به سال ۴۳ هجرى كه شورش مُستَورِد (از سران خوارجْ) شيعيان را تهديد مى كرد ، به رويارويى با او رفت و پس از درهم شكستن لشكر مُستَورِد ، در نبردى تن به تن ، او را به هلاكت رساند و خود نيز به شهادت رسيد .
سعيد بن قيس ، او را خيرخواه ، خردمند ، استوار گام و شجاع خوانده است .
[۱]در وقعة صفّين : ص ۱۱۷ آمده است : «معقل بن قيس يربوعى» .
