ه ـ آستان در عصر قاجار

در عصر قاجار، به سبب آن كه پايتخت به تهران منتقل شد، رى از رونق افتاد و به تهران كه يكى از دهات تابعه آن بود، توجه خاصى مبذول شد، اما شاهان قاجار هم چنان به سبب وجود مزار حضرت عبدالعظيم عليه السلام و ساير امامزادگان به آن توجه و عنايت داشتند. بويژه كه آنان نسب خود را به امامزاده حمزه مى رساندند، لذا مزار او را به طرزى زيبا و عالى تكميل و تزيين كردند و در توسعه و مرمت بقعه عبدالعظيم حسنى عليه السلام نيز سهيم بودند. نخستين اقدام آنان، ساخت ضريح نقره بود كه فتحعلى شاه دستور آن را صادر كرده بود. آيينه كارى و نقاشى ايوان جنوبى نيز از سوى ميرزاآقاخان نورى صدراعظم عصر ناصرى ملقب به اعتمادالدوله انجام شد. ^۱
ناصرالدين شاه طى فرمانى در 1270 ه . ق . دستور داد تا گنبد مرقد را تذهيب و با پوششى از طلا بيارايند و ايوان را آيينه كارى كنند؛ لذا گنبد با خشت هاى مسى زرين تزيين شد. تكميل آيينه كارى حرم در سال 1291ه . ق . توسط دوست محمدخان معيرالممالك و آخرين مرحله آن در ايوان آيينه به سال 1309 ه . ق . انجام گرفت.
اعتمادالسلطنه وزير انطباعات عصر ناصرى و از مورخان عصر قاجار توسعه حرم در آن دوره را چنين توصيف مى كند:
«... و ديگر توسعه و تزيين صحن مبارك حضرت شاهزاده عبدالعظيم بن عبداللّه بن على السديد بن امير حسن بن زيد بن امام ابى محمد الحسن السبط عليه و على آبائه سلام اللّه و اضافه ابنيه عاليه و حجرات حوالى و تصرفات مليح در ابواب و دروب و ساير ملحقات اين آستان معلى است كه به مساعى مشكور و خدمات مأجور جنت مكان حاج على خان ^۲ والد مبرور به عمل آمده، تقبل اللّه تعالى خدمته و خلد سلطانه و دولته. و اما مدرسه و صحن جديد تزيين و تكميل صحن عتيق و عمارت رواق مطهر و آيينه كارى آن و ساختن و برافراختن دو مأذنه رفيع بديع از دست دو امين السلطان ماضى و ثانى

ضبط نسق ضرايح مقدسه و حضاير مؤسسه خاندان بلند ايوان نبوت و دودمان عالى اركان ولايت... نفايس اموال و شرائف املاك حلال خود را صرف مصالح مشاهد و مراقد اعلى المراصد اين طايفه عليه مى گردانند تا به مرتبه اى كه در هيچ قطرى از اقطار آباد معموره و ممالك محروسه آستان با انوار منسوب به هيچ يك از اين فرقه ابرار نماند الا كه مروح به انواع الطاف و محقوف به اصناف اعطاف گشت و از آن جمله مرقد مزكى و مشهد محلى حضرت... عبدالعظيم... است». ^۱
شاه طهماسب از آن جا كه به تهران توجه و عنايت خاصى مبذول داشت و خود در 944ه .ق. به اين شهر آمد، به مزار و مرقد عبدالعظيم حسنى عليه السلام نه تنها براى مرمت و بازسازى آن توجه كرد. بلكه گاهى خود براى زيارت به اين حرم مى آمد. از جمله در 952ه .ق. چون در تبريز طاعون بود از آن جا به طواف امامزاده عبدالعظيم آمد.
در 944ه .ق. به امر او ايوان و رواق حرم حضرت را پى افكندند. ^۲ به فرمان وى در 950ه .ق. مُحَجَّرى به دور صندوق، قبر ساخته شد كه در بحث صندوق مطهر به آن خواهيم پرداخت. در فرمانى كه براى اين امر صادر كرد چنين آمده است: «در صندوق مبارك تهيه محجر مضبوطى كه نشكند نمايد كه اصلاً زوار دست به صندوق نرسانند و تكيه بر صندوق مبارك نكنند از چوب شمشاد كه در غايت استحكام است».
پس از او، شاه عباس صفوى نيز اين مزار و مرقد را معظم مى داشت. او كه به يك بيمارى دچار شده و از پزشكان نااميد بود، براى گرفتن شفا به آستان حضرت عبدالعظيم آمد و چندروزى در آن جا توقف داشت و پس از يافتن سلامتى كامل به قزوين بازگشت. ^۳ (تصوير شماره 9)