بیشتر در بافت مسأله مهدویت و ظهور مهدی موعود _ علیه السلام _ مورد استناد قرار دادهاند.۱ همین روایت را در بسیاری از منابع متقدم و متأخر حدیثی اهل سنت نیز میتوان جست.۲ با این حال، آنچه در نگاه نخست به منابع اهل سنت به دست میآید، آن است که محدثان سنی مذهب این روایت را در بحث از مسأله مهدویت به کار نمیگیرند؛ با وجود آن که قاطبه آنها به ظهور مهدی موعود _ علیه السلام _ در آخرالزمان باور دارند.۳ پرسشی که در این مقاله به دنبال پیشنهاد پاسخی برای آن هستیم، آن است که با وجود آن که باور به مهدی موعود _ علیه السلام _ در میان اهل سنت وجود دارد، چرا این روایت _ که در برخی مجموعههای روایی مهم شیعی در باره ظهور قائم _ علیه السلام _ کاربرد یافته _ در میان عالمان اهل سنت، با وجود ذکر آن در آثار رواییشان، در بافت مسأله مهدویت کاربردی نیافته است.
پیش از آغاز بحث باید یادآور شد که گردآوری نقلهای گوناگون روایت «أفضل الأعمال انتظار الفرج» از منابع شیعی و اهل سنت، نشان میدهد که در لفظ این نقلها، اختلافهایی وجود دارد.۴ شاکله مشترک همه این نقلها را میتوان این گونه یافت: در تمام این نقلها، چه در منابع شیعی و چه در منابع سنی، ترکیب «انتظار الفرج» به مثابه عنصر مشترک در روایت حاضر است. نیز در تمام نقلها، عبارتی دال بر ستوده بودن و برتری «انتظار الفرج» نسبت به سایر اعمال یا سایر عبادات، گاه پیش، و گاه پس از ترکیب «انتظار الفرج» وجود دارد. به این ترتیب، رشته لفظی:
«لفظ "انتظار الفرج" + عبارتی دال بر ستایش یا ستایش تفضیلی آن»
یا رشته لفظی:
«عبارتی دال بر ستایش یا ستایش تفضیلی انتظار فرج + لفظ "انتظار الفرج"»
را میتوان به مثابه ساختار، شاکله اصلی و وجه مشترک تمام نقلهای مختلف روایت مورد بحث، در نظر گرفت. به این ترتیب، بر اساس این ساختار، معنایی که قدر مطلق تمام نقلهای مختلف روایت بوده است، آن است که «انتظار فرج» امری ممدوح و مورد پسند، یا ممدوح و پسندیدهترین امر است.
1.. برای بحث در باره کاربردهای آن، ر.ک: ادامه مقاله.
2.. برای معرفی برخی منابع، ر.ک: ادامه مقاله.
3.. ر.ک: ادامه مقاله.
4.. بررسیهای ما در منابع مختلف نشان داد که در حدود ۳۳ نقل مختلف از این روایت در منابع شیعی، و هشت نقل مختلف در منابع روایی اهل سنت وجود دارد.