خیال مهار نایافته: تبیین مدل نظری عمل‌کرد «أمل» بر اساس منابع اسلامی

حمید رفیعی هنر^۱

چکیده

أمل (آرزو) یک سازه روان‌شناختی است که نقش آن در نوع شخصیت، هویت‌یابی، پیشرفت و مقابله با تنش‌ها در روان‌شناسی بررسی شده است؛ اما کمتر به تبیین ماهیت خودِ این سازه و نحوه عمل‌کرد آن پرداخته شده است.

مقاله با روش توصیفی _ تحلیلی، با هدف تبیین ماهیت سازه مذکور و نحوه عمل‌کرد آن، ابتدا بر اساس منابع اسلامی، به مفهوم شناسی امل و تبیین روان شناختی آن پرداخته، سپس در قالب یک مدل نظری در پی کشف مؤلفه‌های به هم مرتبط سازه امل و تبیین مکانیزم عمل‌کردی آن‌ برآمده است.

یافته‌ها حکایت از آن دارد که مدل عمل‌کردی امل از دو فرآیند در هم تنیده روی‌کردیِ عقل‌مدار و اجتنابیِ جهل‌مدار تشکیل شده است که بسته به نوع فعال بودن هر یک از دو حلقه مذکور، فرد به یکی از سه فرآیند «بسط امل»، «قصر امل» و یا «طول امل» روی خواهد آورد.

کلید واژه‌ها: امل، أمانی، آرزو، عقل، جهل.

مقدمه

برخی روان‌شناسان معتقدند بخشی از شخصیت آدمی با توجه به آینده شکل گرفته یا تکمیل می‌شود؛ از آن ‌جمله می‌توان به روی‌کرد انسان‌گراها در شخصیت اشاره نمود.^۲ در میان روی‌کردهای روان‌درمانی نیز برخی درمان‌گران، وجهی از دغدغه بیماران روانی را در آینده آنان جست و جو می‌کنند؛ هم‌چون روی‌کرد شناختی رفتاری‌ در