متعال بذاته علم است، نه آن که علمی بر او عارض یا عین او باشد، معنای عالم بودن خدا این است که او نه جاهل بوده و نه تحت تعلیم قرار گرفته است؛ بلکه علم را به عالمین افاضه کرده و این کمال را به متعلّمین بخشیده است.^۱ تفسیر قاضی سعید با مبنای نادرست نفی وجودی صفات الهی شکل گرفته است که با محکمات قرآن و حدیث سازگاری ندارد.

نتیجه

مستندات الهیات در روایات علوی علیه السلام حکایت از آن دارد که: اولاً، خدای متعال از طریق فطرت، خود را به بندگانش معرفی کرده است و به طور خلاصه و مبهم در روایات علوی علیه السلام، امکان شناخت از خدا تأیید شده است. ثانیاً، رابطه خلق و خالق تباین است و هیچ‌گونه شباهتی میان آنها نیست. خلقت فی ‏ذاته حجابی میان آنها برقرار کرده است. ثالثاً، ذات و صفات خدا برای بشر قابل درک نیست؛ زیرا اکتناه و معرفت احاطی برای بشر ممکن نیست. رابعاً، در روایات علوی علیه السلام مطابق محکمات آیات قرآن و روایات اهل‏بیت علیهم السلام از جمله سخنان امام علی علیه السلام، اصل وجود صفات حق‌تعالی پیش‌فرضی مسلّم بوده و امکان تصور صفات، باطل و مردود است. از این روی، تفسیر وجودشناختی نفی صفات، قابل پذیرش نیست و روایات مربوط به آن، ناظر به بُعد معناشناسی و نفی توصیف اثباتی از خدا است. هر گونه وصف اثباتی مستلزم تشبیه است و تشبیه در آموزه‌های اهل‏بیت علیهم السلام به ‌ویژه روایات علوی علیه السلام به شدت نکوهش شده است. الهیات سلبی راهکاری برای پرهیز از توصیف اثباتی و تشبیه است؛ ضمن این که توصیف فعلی از صفات الهی راهکاری مهم و قابل توجه در دستیابی به معرفت نسبت به صفات الهی است.

کتابنامه

_ الاحتجاج علی أهل اللجاج، احمد بن علی طبرسی، مشهد: نشر مرتضی، 1403ق.

_ اسرار الآیات، صدر المتألهین محمد بن ابرهیم شیرازی، مقدمه و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: انجمن حكمت و فلسفه، 1360ش.

_ اصول المعارف، ملا محسن فیض کاشانی، تعلیق و تصحیح و مقدمه: سید جلال الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، سوم، 1375ش.