مدت: 10 دقیقه

شرح و بیان احاديث كتاب شریف «الکافی»

لشکر عقل و جهل/خلقت عقل و جهل

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ حَدِيدٍ ، عَنْ  سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ ، قَالَ : كُنتُ عِندَ أبي عَبدِاللّه ِ عليه السلام وعِندَهُ جَماعَةٌ مِن مَواليهِ ، فَجَرى ذِكرُ العَقلِ وَالجَهلِ ، فَقالَ أبو عَبدِاللّه ِ عليه السلام:

اِعرِفُوا العَقلَ وجُندَهُ وَالجَهلَ وجُندَهُ تَهتَدوا . فَقُلتُ : جُعِلتُ فِداكَ ، لا نَعرِفُ إلاّ ما عَرَّفتَنا ، فَقالَ أبو عَبدِاللّه ِ عليه السلام : إنَّ اللّه َ عز و جل خَلَقَ العَقلَ وهُوَ أوَّلُ خَلقٍ مِنَ الرّوحانِيّينَ عَن يَمينِ العَرشِ مِن نورِهِ ، فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَأَقبَلَ ؛ فَقالَ اللّه ُ تَبارَكَ وتَعالى : خَلَقتُكَ خَلقًا عَظيمًا وكَرَّمتُكَ عَلى جَميعِ خَلقي . ثُمَّ خَلَقَ الجَهلَ مِنَ البَحرِ الاُجاجِ ظُلمانِيًّا فَقالَ لَهُ : أدبِر فَأَدبَرَ ؛ ثُمَّ قالَ لَهُ : أقبِل فَلَم يُقبِل ، فَقالَ لَهُ : اِستَكبَرتَ ، فَلَعَنَهُ .ثُمَّ جَعَلَ لِلعَقلِ خَمسَةً وسَبعينَ جُندًا ، فَلَمّا رَأَى الجَهلُ ما أكرَمَ اللّه ُ بِهِ العَقلَ وما أعطاهُ ، أضمَرَ لَهُ العَداوَةَ . فَقالَ الجَهلُ : يا رَبِّ ، هذا خَلقٌ مِثلي خَلَقتَهُ وكَرَّمتَهُ وقَوَّيتَهُ وأنَا ضِدُّهُ ولا قُوَّةَ لي بِهِ فَأَعطِني مِنَ الجُندِ مِثلَ ما أعطَيتَهُ ، فَقالَ : نَعَم ، فَإِن عَصَيتَ بَعدَ ذلِكَ أخرَجتُكَ وجُندَكَ مِن رَحمَتي ، قالَ : قَد رَضيتُ ، فَأَعطاهُ خَمسَةً وسَبعينَ جُندًا . فَكانَ مِمّا أعطَى العَقلَمِنَ الخَمسَةِ وَالسَّبعينَ الجُندَ : الخَيرُ وهُوَ وَزيرُ العَقلِ وجَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وهُوَ وَزيرُ الجَهلِ ، وَالإِيمانُ وضِدَّهُ الكُفرَ ، وَالتَّصديقُ وضِدَّهُ الجُحودَ ، وَالرَّجاءُ وضِدَّهُ القُنوطَ ، وَالعَدلُ وضِدَّهُ الجَورَ ، وَالرِّضا وضِدَّهُ السَّخَطَ ، وَالشُّكرُ وضِدَّهُ الكُفرانَ ، وَالطَّمَعُ وضِدَّهُ اليَأسَ ، وَالتَّوَكُّلُ وضِدَّهُ الحِرصَ ، وَالرَّأفَةُ وضِدَّهَا القَسوَةَ ، وَالرَّحمَةُ وضِدَّهَا الغَضَبَ ، وَالعِلمُ وضِدَّهُ الجَهلَ ، وَالفَهمُ وضِدَّهُ الحُمقَ ، وَالعِفَّةُ وضِدَّهَا التَّهَتُّكَ ، وَالزُّهدُ وضِدَّهُ الرَّغبَةَ ، وَالرِّفقُ وضِدَّهُ الخُرقَ ، وَالرَّهبَةُ وضِدَّهُ الجُرأَةَ ، وَالتَّواضُعُ وضِدَّهُ الكِبرَ ، وَالتُّؤَدَةُ وضِدَّهَا التَّسَرُّعَ ، وَالحِلمُ وضِدَّهَا السَّفَهَ ، وَالصَّمتُ وضِدَّهُ الهَذَرَ ، وَالاِستِسلامُ وضِدَّهُ الاِستِكبارَ ، وَالتَّسليمُ وضِدَّهُ الشَّكَّ ، وَالصَّبرُ وضِدَّهُ الجَزَعَ ، وَالصَّفحُ وضِدَّهُ الاِنتِقامَ ، وَالغِنى وضِدَّهُ الفَقرَ ، وَالتَّذَكُّرُ وضِدَّهُ السَّهوَ ، وَالحِفظُ وضِدَّهُ النِّسيانَ ، وَالتَّعَطُّفُ وضِدَّهُ القَطيعَةَ ، وَالقُنوعُ وضِدَّهُ الحِرصَ ، وَالمُؤاساةُ وضِدَّهَا المَنعَ ، وَالمَوَدَّةُ وضِدَّهَا العَداوَةَ ، وَالوَفاءُ وضِدَّهُ الغَدرَ ، وَالطّاعَةُ وضِدَّهَا المَعصِيَةَ ، وَالخُضوعُ وضِدَّهُ التَّطاوُلَ ، وَالسَّلامَةُ وضِدَّهَا البَلاءَ ، وَالحُبُّ وضِدَّهُ البُغضَ ، وَالصِّدقُ وضِدَّهُ الكَذِبَ ، وَالحَقُّ وضِدَّهُ الباطِلَ ، وَالأَمانَةُ وضِدَّهَا الخِيانَةَ ، وَالإِخلاصُ وضِدَّهُ الشَّوبَ ، وَالشَّهامَةُ وضِدَّهَا البَلادَةَ ، وَالفَهمُ وضِدَّهُ الغَباوَةَ ، وَالمَعرِفَةُ وضِدَّهَا الإِنكارَ ، وَالمُداراةُ وضِدَّهَا المُكاشَفَةَ ، وسَلامَةُ الغَيبِ وضِدَّهَا المُماكَرَةَ ، وَالكِتمانُ وضِدَّهُ الإِفشاءَ ، وَالصَّلاةُ وضِدَّهَا الإِضاعَةَ ، وَالصَّومُ وضِدَّهُ الإِفطارَ ، وَالجِهادُ وضِدَّهُ النُّكولَ ، وَالحَجُّ وضِدَّهُ نَبذَ الميثاقِ ، وصَونُ الحَديثِ وضِدَّهُ النَّميمَةَ ، وبِرُّ الوالِدَينِ وضِدَّهُ العُقوقَ ، وَالحَقيقَةُ وضِدَّهَا الرِّياءَ ، وَالمَعروفُ وضِدَّهُ المُنكَرَ ، وَالسَّترُ وضِدَّهُ التَّبَرُّجَ ، وَالتَّقِيَّةُ وضِدَّهَا الإِذاعَةَ ، وَالإِنصافُ وضِدَّهُ الحَمِيَّةَ ، وَالتَّهيِئَةُ وضِدَّهَا البَغيَ ، وَالنَّظافَةُ وضِدَّهَا القَذَرَ ، وَالحَياءُ وضِدَّهَا الجَلَعَ ، وَالقَصدُ وضِدَّهُ العُدوانَ ، وَالرّاحَةُ وضِدَّهَا التَّعَبَ ، وَالسُّهولَةُ وضِدَّهَا الصُّعوبَةَ ، وَالبَرَكَةُ وضِدَّهَا المَحقَ ، وَالعافِيَةُ وضِدَّهَا البَلاءَ ، وَالقَوامُ وضِدَّهُ المُكاثَرَةَ ، وَالحِكمَةُ وضِدَّهَا الهَوى ، وَالوَقارُ وضِدَّهُ الخِفَّةَ ، وَالسَّعادَةُ وضِدَّهَا الشَّقاوَةَ ، وَالتَّوبَةُ وضِدَّهَا الإِصرارَ ، وَالاِستِغفارُ وضِدَّهُ الاِغتِرارَ ، وَالمُحافَظَةُ وضِدَّهَا التَّهاوُنَ ، وَالدُّعاءُ وضِدَّهُ الاِستِنكافَ ، وَالنَّشاطُ وضِدَّهُ الكَسَلَ ، وَالفَرَحُ وضِدَّهُ الحُزنَ ، وَالاُلفَةُ وضِدَّهَا الفُرقَةَ ، وَالسَّخاءُ وضِدَّهُ البُخلَ . فَلا تَجتَمِعُ هذِهِ الخِصالُ كُلُّها مِن أجنادِ العَقلِ إلاّ في نَبِيٍّ أو وَصِيِّ نَبِيٍّ ، أو مُؤمِنٍ قَدِ امتَحَنَ اللّه ُ قَلبَهُ لِلإِيمانِ ، وأمّا سائِرُ ذلِكَ مِن مَوالينا فَإِنَّ أحَدَهُم لا يَخلو مِن أن يَكونَ فيهِ بَعضُ هذِهِ الجُنودِ حَتّى يَستَكمِلَ ويَنقى مِن جُنودِ الجَهلِ ، فَعِندَ ذلِكَ يَكونُ فِي الدَّرَجَةِ العُليا مَعَ الأَنبِياءِ وَالأَوصِياءِ ، وإنَّما يُدرَكُ ذلِكَ بِمَعرِفَةِ العَقلِ وجُنودِهِ ، وبِمُجانَبَةِ الجَهلِ وجُنودِهِ ، وَفَّقَنَا اللّه ُ وإيّاكُم لِطاعَتِهِ ومَرضاتِهِ .
سماعه بن مهران گوید: نزد امام صادق عليه السلام بودم و گروهى از دوستداران حضرت در آنجا حضور داشتند . سخن از خرد و نادانى به ميان آمد . امام صادق عليه السلام فرمود :
«خرد و لشكريانش و نادانى و لشكريانش را بشناسيد تا هدايت يابيد » . سماعه گويد كه عرض كردم : «جانم به فدايت! نمى دانيم جز آنچه شما ما را بر آن آگاه ساختيد» . آن گاه امام صادق عليه السلام فرمود : «خداوند ، خرد را كه نخستين آفريده روحانى است ، از سمتِ راست عرش از نور خود بيافريد» . آن گاه بدو فرمود : «باز گرد» . پس برگشت. سپس به او گفت: «روى آور». پس روى آورد . سپس خداوند تبارك و تعالى فرمود : «آفريدم تو را آفريدنى بزرگ و بر همه مخلوقاتم، تو را گرامى داشتم» . سپس [خداوند] نادانى را از درياى شور و ظلمانى بيافريد و به او گفت: «باز گرد». پس برگشت. سپس بدان فرمود : «روى آور». پس رو نياورد. خداوند به او فرمود : «بزرگى فروختى» ، پس بر او لعنت فرستاد .آن گاه براى خرد ، هفتادوپنج سرباز قرار داد . وقتى نادانى ، كرامتى را كه خداوند به عقل داد ، مشاهده كرد ، كينه او را به دل گرفت و گفت : «اى پروردگار ! اين آفريده اى است مانند من. او را آفريدى ، كرامت بخشيدى، نيرومند ساختى و من برخلاف اويم و نيرويى ندارم . به من هم سربازانى مانند عقل ببخشاى» . خداوند پذيرفت و فرمود : «اگر پس از آن نافرمانى كردى، تو و سربازانت را از رحمت خويش بيرون سازم» . جهل، رضايت داد. آنگاه خداوند به وى هفتادوپنج سرباز بخشيد. سربازانى كه خداوند به خرد بخشيد، عبارت اند از: خير كه او ياور عقل است و ضدّ آن شرّ است كه وزير جهل است ؛ ايمان كه ضدّش كفر است؛ تصديق و گواهى دادن كه ضدّ آن انكار و پنهان سازى است ؛ اميد كه ضدّ آن يأس و نااميدى است ؛ عدالت كه ضدّ آن ستم است ؛ خوشنودى كه ضدّ آن خشم است ؛ سپاسگزارى كه ضدّ آن ناسپاسى است ؛ طمع كه ضدّ آن نااميدى [از ديگران] است ؛ توكّل كه ضدّ آن آز است ؛ رأفت و مهربانى كه ضدّ آن قساوت و سنگدلى است ؛ رحمت كه ضدّ آن غضب است ؛ دانش كه ضدّ آن نادانى است ؛ فهم كه ضدّ آن حماقت است ؛ عفّت كه ضدّ آن پرده درى است ؛ زهد و بى ميلى كه ضدّ آن رغبت و ميل است ؛ رفق و مدارا كه ضدّ آن برهم زنى و بد رفتارى است ؛ هراس كه ضدّ آن جرأت داشتن و بى باكى است ؛ فروتنى كه ضدّ آن تكبّر است؛ و آرامى كه ضدّ آن شتابزدگى است؛ شكيبايى كه ضدّ آن نابردبارى است؛ خاموشى كه ضدّ آن پُرگويى است ؛ رام بودن كه ضدّ آن گردنكشى است؛ تسليم شدن كه ضدّ آن ترديد است ؛ صبر كه ضدّ آن بى تابى است ؛ چشم پوشى كه ضدّ آن كينه توزى است ؛ بى نيازى كه ضدّ آن تنگدستى است ؛ بياد آوردن كه ضدّ آن بى خبرى است؛ در خاطر نگه داشتن كه ضدّ آن فراموشى است ؛ مهرورزى كه ضدّ آن بريدن و جدايى است ؛ قناعت كه ضدّ آن حرص و آز است ؛ همدردى كه ضدّ آن دريغ داشتن است ؛ دوستى كه ضدّ آن دشمنى است ؛ پيمان دارى كه ضدّ آن خيانت است ؛ فرمانبردارى كه ضدّ آن نافرمانى است ؛ فروتنى كه ضدّ آن گردنكشى است ؛ سلامت كه ضدّ آن مبتلا بودن است ؛ دوستى كه ضدّ آن كينه ورزى است . راستگويى كه ضدّ آن دروغگويى است ؛ درستى كه ضدّ آن باطل است ؛ امانت كه ضدّ آن خيانت است ؛ پاكدلى كه ضدّ آن ناپاكدلى است ؛ دلاورى كه ضدّ آن درجا زدن است ؛ فهم كه ضدّ آن كودنى است ؛ معرفت كه ضدّ آن انكار است ؛ مدارا و رازدارى كه ضدّ آن فاش كردن راز است ؛ يكرويى كه ضدّ آن دغلى است ؛ پرده پوشى كه ضدّ آن فاش كردن است ؛ نماز گزاردن كه ضدّ آن تباه كردن است ؛ روزه گرفتن كه ضدّ آن روزه خوردن است ؛ جهاد كه ضدّ آن باز ايستادن از جنگ است ؛ حج گزاردن كه ضدّ آن پيمان شكستن است ؛ سخن نگه داشتن كه ضدّ آن سخن چينى است ؛ نيكى به پدر و مادر كه ضدّ آن آزردن آنان است ؛ حقيقت كه ضدّ آن رياكارى است ؛ نيكى كه ضدّ آن بدى است ؛ پوشيدگى كه ضدّ آن خودنمايى است ؛ تقيّه كه ضدّ آن بى پروايى است ؛ انصاف كه ضدّ آن جانبدارى باطل است ؛ پايدارى در امور كه ضدّ آن تجاوز است ؛ پاكيزگى كه ضدّ آن پليدى است ؛ حيا و آزرم كه ضدّ آن بى حيايى است ؛ ميانه روى كه ضدّ آن تجاوز از حدّ است ؛ آسودگى كه ضدّ آن خود را به رنج انداختن است ؛ آسان گيرى كه ضدّ آن سختگيرى است ؛ بركت داشتن كه ضدّ آن بى بركتى است ؛ تندرستى كه ضدّ آن بلا و گرفتارى است ؛ اعتدال كه ضدّ آن افزون طلبى است ؛ حكمت كه ضدّ آن پيروى از هواست ؛ سنگينى و متانت كه ضدّ آن سَبُكى است ؛ خوشبختى كه ضدّ آن نگونبختى است ؛ توبه كه ضدّ آن پافشارى بر گناه است ؛ آمرزش خواستن كه ضدّ آن طمع بيهوده بستن است ؛ مراقبت كه ضدّ آن سهل انگارى است ؛ دعا كه ضدّ آن خوددارى از دعاست ؛ شادابى كه ضدّ آن كسالت است ؛ خوشدلى كه ضدّ آن اندوهگينى است ؛ انس گرفتن كه ضدّ آن جدايى است ؛ سخاوت كه ضدّ آن بخيل بودن است . همه اين سربازان عقل ، جز در پيامبر يا جانشين وى يا مؤمنى كه خداوند دلش را به ايمان آزموده جمع نخواهد شد ؛ امّا در ديگر دوستداران ما برخى از سربازان عقل جاى دارد، تا آنكه به كمال رسيده ، از جنود جهلْ پاك گردند . در اين هنگام، رتبه اى عالى نزد پيامبران و جانشينانشان خواهند يافت . دستيابى به اين مقام بلند ، به كمك عقل و سربازانش و دورى از جهل و سربازانش حاصل خواهد شد . خداوند ما و شما را براى پيروى و خوشنودى خويش، موفّق بدارد !
الکافی: ج۱، ص۴۲، ح۱۴

  • لشکر عقل و جهل/خلقت عقل و جهل (دانلود)