حدیث
خاتمة مستدرك الوسائل : عن عبيد اللَّه بن موسى ، عن عبد العظيم عن إبراهيم بن أبى محمود ، قال :
قال الرضا عليه السلام : ثَمانِيَةُ أَشياءَ لا تَكونُ إلّا بِقَضاءِ اللَّهِ وقَدَرِهِ : النَّومُ وَاليَقظَةُ ، وَالقُوَّةُ وَالضَّعفُ ، وَالصِّحَّةُ وَالمَرَضُ ، وَالمَوتُ وَالحَياةُ .
[۱]
ترجمه
حضرت عبد العظيم عليه السلام - به نقل از ابراهيم بن ابى محمود - : امام رضا عليه السلام فرمود : «هشت چيز است كه جز به قضا و قدرِ خداوند نيست : خواب ، بيدارى ، توانايى ، ناتوانى ، تن‌درستى ، بيمارى ، مرگ و زندگى» .
شرح
تبيين معناى قضا و قدر الهى و مسائل مربوط به آن ، از حوصله اين نوشته بيرون است ؛[۲]امّا براى تبيين اجمالى حكمت ياد شده ، اشاره به چند نكته خالى از فايده نيست :
۱ . در نظام آفرينش ، همه پديده‌ها بر پايه قضا و قدر استوارند و هيچ چيز ، از محدوده تقدير الهى ، خارج نيست .[۳]بنا بر اين ، اثبات قضا و قدر در موارد هشتگانه‌اى كه در حديثِ ياد شده آمده ، به معناى نفى ساير موارد نيست . در واقع ، موارد هشتگانه ، مواردى از زندگى هستند كه قضا و قدر الهى در آنها كاملاً محسوس و مشهود است .
۲ . قضا و قدر الهى، دو گونه است : محتوم و غير محتوم . تقدير غير محتوم انسان‌ها، قابل تغيير است و مى‌توان آن را از طريق عواملى كه آنها نيز در محدوده تقدير الهى، در نظام آفرينش مؤثرنّد ، تغيير داد.[۴]مثلاً انسان مى‌تواند با دعا ، صدقه و مانند اينها جلوى اَجَل معلّق و غير محتوم را بگيرد، به خلاف اَجَل حتمى‌اش كه قابل تغيير نيست .
۳ . شايد اصلى‌ترين پيام حكمتِ ياد شده مبنى بر نقش قضا و قدر در امور هشتگانه‌اى كه در متن حديث آمده ، تلاش براى كشف استعدادها جهت برنامه‌ريزى براى بهره‌بردارى صحيح از آنهاست .
توضيح مطلب، اين كه هر كس از نظر جسمى و روحى به طور طبيعى ويژگى‌هايى دارد كه تعيين كننده مقدّرات آينده اوست . انسان ، با شناخت صحيح از توانايى‌هاى خود و آگاهى از عوامل سلامت ، بيمارى و مرگ‌هاى زودرس و برنامه‌ريزى جهت بهره‌بردارى صحيح از امكانات خدادادى ، مى‌تواند سرنوشت زندگى خود را تغيير دهد و بسيارى از ناملايمات را در محدوده مقدّرات الهى ، از خود دفع نمايد ، و در برخورد با مقدّراتِ محتوم ، رضا به قضاى الهى پيشه سازد و از بركات آن در دنيا و آخرت بهره‌مند شود .
[۱]خاتمة مستدرك الوسائل : ج۴ ص۴۰۷ ، بحار الأنوار : ج ۵ ص ۹۵ ح ۱۷ .
[۲]براى آگاهى بيشتر و دستيابى به توضيحات لازم در اين باره، ر.ك: دانش‌نامه عقايد اسلامى : ج ۸ .
[۳]دانش‌نامه عقايد اسلامى: ج ۸ ص ۳۶۱ (نقش قضا و قدر در آفرينش) .
[۴]دانش‌نامه عقايد اسلامى: ج ۸ ص ۳۰۵ (عوامل خوشايندى بدا) .
