واژه شناسى «توّاب»
صفت «توّاب (توبه پذير) » ، صيغه مبالغه از مادّه «تَوَبَ» است كه دلالت بر بازگشت دارد . گفته مى شود : «تاب من ذنبه ؛ از گناهش بازگشت» . توبه ، رجوع از گناه است . پس توّاب ، در صفات خداوند ، به معناى بسيار بازگردنده (توبه پذير) است .
توّاب ، در قرآن و حديث
برگرفته هاى مادّه «توب» ، ۳۷ بار در قرآن كريم به خداوند نسبت داده شده است . مضمون «توبه پذير مهربان» نُه بار و «همانا او توبه پذير است» و «توبه پذير فرزانه» ، هر كدام يك بار و «پذيرنده توبه» نيز سه بار به كار رفته است .
احاديث نيز توبه (بازگشت) را براى انسان و خدا به كار برده اند و يك حديث ، توبه خدا را به معناى پذيرفتن توبه انسان دانسته است : «توّاب ، همان پذيرنده توبه هاست» .
پاسخ يك پرسش
گاه پرسشى درباره توبه خدا مطرح مى شود كه مفاد آن ، اين است : هر گاه توبه ، به بنده گناهكار نسبت داده شود ، به معناى بازگشت از گناه است . پس آن گاه كه به خدا نسبت داده شود و گفته شود : «خداوند ، بر او بازگشت» و «اوست بسيار توبه كننده» به چه معناست؟
در پاسخ گفته شده است : «خدا بر او توبه كرد» ، يعنى او را آمرزيد و از گناهان رهايى بخشيد يا به او توفيق توبه داد يا با آمرزش ، بر او بازگشت ، يا با بخشش خود ، بر بنده اش باز مى گردد ، هنگامى كه وى از گناهش به سوى خدا باز مى گردد .
ما مى دانيم كه مؤمنان و بندگان شايسته خدا ، از عنايتى خاص از سوى او بهره مند هستند ؛ ولى هر گاه بنده مرتكب گناهى شود ، اين عنايت از او سلب مى شود . حال اگر توبه كند و از ارتكاب گناه باز گردد ، خداى سبحان نيز به سوى او باز مى گردد . بازگشت خدا به سوى توبه كننده ، به معناى پذيرش توبه او و گذشت از او و آمرزش او و در بر گرفتن دوباره او با عنايت هاى ويژه است .
علّامه طباطبايى قدس سره در تفسير آيه «پس آدم، كلماتى را از پروردگارش فراگرفت، پس[خداوند ]توبه او را پذيرفت» گفته است :
تلقّى ، همان فرا گرفتن است و آن ، گرفتن سخن با فهم و دانستن آن است و اين فراگيرى ، همان راه آسان كننده توبه براى آدم عليه السلام است . از اين جا روشن مى شود كه توبه ، دو گونه است : توبه اى از خداوند والا ، كه همان بازگشت به سوى بنده با رحمت است ؛ و توبه اى از بنده ، كه همان بازگشت به سوى خدا با آمرزش خواستن و دل كَندن از گناه است . توبه بنده ، پيچيده در دو توبه از خداست ؛ زيرا بنده در هيچ حالى از احوال ، از خداوندگارش بى نياز نيست . پس بازگشت او از گناه به سوى خدا ، نيازمند توفيق خداى والا و يارى او و رحمت اوست تا توبه اش جامه عمل بپوشد . آن گاه ، به پذيرفتن خداى والا و عنايت و رحمت او ، حاجت مى افتد . از اين رو ، توبه بنده ، هر گاه پذيرفته شود ، ميان دو توبه از خداست ، همان گونه كه سخن خداى والا بر آن دلالت دارد : «پس بر ايشان بازگشت تا باز گردند» .
