معذّب اند . ۱ اينگونه روايات به روشنى دلالت دارد كه عالم برزخ (شامل بهشت ودوزخ برزخى) ، در باطن جهان مادّى ، و البتّه موقّتى و تا روز قيامت است.
سه نظريّه در باره مكان بهشت
در مورد مكان بهشت جاويد ـ كه جايگاه ابدى نيكوكاران است ـ ، سه نظر وجود دارد :
1 . آسمان
عدّه اى بر اين باورند كه بهشت جاويد ، در آسمان قرار دارد ؛ زيرا قرآن در گزارش معراج پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد :
«وَ لَقَدْ رَءَاهُ نَزْلَةً أُخْرَى * عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَى * عِندَهَا جَنَّةُ الْمَأْوَى . 2
و قطعا [پيامبر] بار ديگر ، او (جبرئيل) را ديد ، نزديك آخرين درخت سدر ، در همان جا كه بهشتِ مأواست» .
يعنى بهشتِ مأوا ، همان بهشت جاويد است 3 كه نزديك آخرين درخت سِدر ، در بالاترين نقطه آسمان قرار دارد.
همچنين در آيه اى ديگر است كه :
«وَ فِى السَّمَآءِ رِزْقُكُمْ وَ مَا تُوعَدُونَ . 4
1.ر . ك : ص ۳۵ (فصل يكم : معانى بهشت در قرآن / بهشت برزخ) .
2.نجم : آيه ۱۳ ـ ۱۵ .
3.گفتنى است كه برخى ، بهشت مأوا را به بهشت برزخى يا بهشت آدم ، تفسير كرده اند ؛ ولى با توجّه به آيه : «أَمَّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّــلِحَـتِ فَلَهُمْ جَنَّـتُ الْمَأْوَى نُزُلَا بِمَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ» (سجده : آيه ۱۹) و آيه : «فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ الْمَأْوَى» (نازعات : آيه ۴۱) ، ظاهرا اين آيه نيز به بهشت جاويد ، اشاره دارد . بسيارى از بزرگان اهل تفسير ، همين نظريّه را پذيرفته اند (ر . ك : مجمع البيان : ج ۹ ص ۲۶۵ ، الميزان فى تفسير القرآن : ج ۱۸ ص ۲۷۵) .
4.ذاريات : آيه ۲۲ .
