رییس پژوهشکده علوم . معارف حدیث با اشاره به فرهنگ دعاخوانی و دعانگاری در قرآن کریم و تعالیم پیامبر(ص) تصریح کرد: بعد از تحریف در جریان جانشینی ظاهری پیامبر اکرم(ص) دعانگاری و دعاخوانی به فراموشی رفت به گونه‌ای که در دوره امام سجاد(ع) شهر مدینه که جایگاه قدم زدن پیامبر اکرم(ص) بود مرکز طرب و غنا بود و در این میان امام سجاد(ع) بود که با املا و انشا صحیفه سجادیه فضای دعا را به جامعه مسلمان برگرداند.
همایش یکصدمین سال تألیف کتابمفاتیح الجنان، روز سه‌شنبه ۹ خرداد، در مرکز بین‌المللی همایش‌های صداوسیما برگزار شد.
در این نشستحجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدکاظم طباطبایی، رییس پژوهشکده علوم و معارف حدیث سخنرانی کرد که متن کامل آن را در ادامه می‌خوانید؛
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
با سلام و درود به همه عزیزان شرکت‌کننده در این مراسم و تشکر و قدردانی از مسئولان برگزاری جلسه که با پاسداشت صدمین سالگرد کتاب مفاتیح و مرحوم ثقةالاسلام شیخ عباس قمی ره گامی بلند در نهادینه کردن ارزش گزاری به فعالیت‌ها و تلاش‌های خادمان دین و قرآن و حدیث برداشتند.
بیان دعا و مناجات و خواستن از خدا در اسلام، با قرآن کریم آغاز شد.
دعاهای قرآنی چه آن‌ها که از زبان پیامبران پیشین بیان‌شده و چه دعاهایی که به مسلمانان تعلیم داده شده است سنگ بنای نخستین ادبیات دعا در اسلام هستند.
﴿رَبِّ اغْفِرْ لِي وَ لِوَالِدَيَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَيْتِيَ مُؤْمِناً وَ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ وَ لاَ تَزِدِ الظَّالِمِينَ إِلاَّ تَبَاراً﴾(نوح: ۲۸)
﴿رَبَّنَا آتِنَا فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾ (البقرة : ۲۰۱)
﴿رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَ هَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ﴾ ( آل عمران:۸)
﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلاَةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ (إبراهيم : ۳۷)
﴿رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَ ذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَاماً﴾ (الفرقان:۷۴ )
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم نیز این مجموعه را دامن گستر کرده و با انشاء دعا و بیان آن در خلوت و جلوت فرهنگ دعا را در میان مسلمانان گسترده‌اند.
پس‌از پیامبر اکرم ص و آله و سلم و تغییر مسیر جانشینی ظاهری ایشان، متأسفانه روح دعا و تعبد و نیایش در میان مسلمانان خاموش شد.
به‌گونه‌ای که در دورهامام سجاد علیه‌السلامشهر مدینةالنبی که روزی محل گام زدن پیامبر اکرم و دعا خواندن ایشان بود به مرکز غنا و طرب تبدیل شد و تنها بانک بانگ نوای دعای امام سجاد علیه‌السلام مردمان بریده از دعا را هشدار می‌داد و آن‌ها را به معنویت و تعالی می‌خواند. ازاین‌رو بسامد و فراوانی دعاهای ماثور در نزد اهل‌سنت متأسفانه اندک و ضعیف شد.
ولی در میان شیعیان دعا خوانی، دعا نگاری و تبلیغ دعا به بر کت محبت و توسل به اهل‌بیت علیهم‌السلام افزون شد به‌گونه‌ای که بسیاری از دعاهای نبوی نیز بواسطهامام صادق علیه‌السلامدوباره به جامعه اسلامی راه یافت.
حضور طولانی‌مدت و دویست و چهل ساله امامان علیهم‌السلام پس از پیامبر ص در جامعه اسلامی دستمایه گنجینه‌ای مثال‌زدنی از دعا و مناجات شد که در میان مذاهب اسلامی، ادیان ابراهیمی و حتی ادیان غیر ابراهیمی معنویت‌گرا مثال‌زدنی است.
امام سجاد(ع) فضای دعا را به جامعه اسلامی برگرداند
حجم گسترده ادعیه ماثور از امامان در منابع شیعی با هیچ فرهنگ دیگری قابل قیاس نیست.
افتخار نخستین دعا نگاری مشهور نصیبامام باقر علیه‌السلامشد که با نگارش ادعیه املا شده امام سجاد ع صحیفه سجادیه را نگاشت.
صحیفه سجادیهانشاء و املاء امام سجاد ع و کتابت امام باقر ع و جناب زیدبن‌علی است. کتابی که افتخار شیعه است و مرحوم امام ره در وصیت‌نامه‌ی جاودانه‌ی خود به آن کتاب می‌بالد و آن را افتخار شیعه مطرح می‌کند.
سیر تحول و تکامل کتب دعا
فرهنگ دعا نویسی ماثور یعنی برگرفته از معصومان نه انشاء مردمان عادی در میان شیعه نهادینه شد.
به‌گونه‌ای که در سده دوم و سوم و چهارم هجری بیش‌از شصت کتاب اختصاصی دعا و نیایش به قلم عالمان شیعه نوشته شد و اسامی این کتاب‌ها اکنون در دست ماست.
این کتاب‌ها نماد فرهنگ شیعی هستند. هنگامی که کتاب عمل الیوم و اللیله جنابیونس بن عبدالرحمنبرامام عسکری علیه السلامعرض شد امام علیه‌السلام آن کتاب و نویسنده او را تحسین کردند و ثواب به ازای هر حرف از آن برای یونس بن عبدالرحمان قائل شدند .
کهن‌ترین کتاب دعایی مفصل بجز کتاب شریف صحیفه سجادیه کتابمصباح المتهجدمرحوم شیخ طوسی ره است که طلایه دار دعا و مناجات و اعمال روزانه‌ی مردمان در زمان خود بوده است.
این شیوه درطول تاریخ هزار سال پس‌ازشیخ طوسی رهاستمرار داشته و در دوره‌های گوناگون توسط عالمان متفاوت با سلیقه و سبک‌های متفاوت جمع‌آوری و عرضه شده‌است.
شاخص‌ترین چهره دعا و زیارت در میان عالمان شیعی در روزگار میانی مرحومسیدبن‌طاووس رحمه الله علیهاست که با با استفاده از مصادر بسیار فراوانی که در اختیار داشت نگاشته هایی فراوان از دعا و زیارت باقی گذاشت که غنی‌ترین منابع دعا و زیارت را برای ما به یادگار نهاده است.
در روزگارهای پسین کتاب‌های متعدد و متنوع دیگری نوشته‌شد که به طور خاص و ویژه باید از کتاب زاد المعاد مرحوم علامه مجلسی یاد کرد. البته کتاب بحارالانوار در ابواب دعا و زیارت بسیار گسترده‌تر و دراز دامن تر از کتاب زاد المعاد است.
در روزگاران پسین نوشته‌ها و تصنیف ها، تکامل یافت. به‌ویژه با توجه به نیاز جامعه مخاطب و سلیقه‌ی آنان سمت‌وسوی بیشتر و شایسته‌تری گرفت.
رویکرد اولیه و شیوه نگارش کتاب مفاتیح الجنان
این‌جا باید از کتاب مفتاح الجنان یاد کنیم که دستمایه اولیه کتاب مفاتیح الجنان بود.
این کتاب بهترین و شیواترین سبک و شیوه در ارائه و رفع نیازهای مخاطب را در نظر گرفته از این منظر کتاب شایسته‌ای است. متاسفانه متون آن از اعتبار لازم برخوردار نیست و گاه تلاعب با نص و بازی با متن در آن مشاهده می‌شود.
مرحوم ثقةالاسلام آقای حاج شیخ عباس قمی که فردی گوهر شناس و دقیق بود و از این فرصت نهایت استفاده را برد یعنی شیوه چینش و باب بندی کتاب مفتاح الجنان را حفظ کرد ولی متون موجود در آن را با توجه به منابع کهن تقویت کرد و متون ضعیف را کنار نهاد. از این منظر مرحوم حاج شیخ عباس قمی حق بزرگی بر گردن جامعه شیعی دارد.
یکی از ویژگی‌های مرحوم مؤلف که اکنون صدمین سالگرد تألیف کتاب ایشان را باهم مرور می‌کنیم آن بود که گوهر نیکو و شایسته را در هر کجا می‌یافت از صید آن ابایی نداشت.
بنابراین رویکرد و شیوه نگارشی کتاب مفتاح الجنان را انتخاب کرد ولی متون آن را با دقت و نظم و شایستگی ارتقاء داد.
نکته‌ای که در زندگی مرحوم مؤلف ثقةالاسلام حاج شیخ عباس قمی به چشم می‌خورد آن است که جناب ایشان هیچ مطلبی را غیرمستند نقل نمی‌کند. ممکن است برخی ایراد بگیرند که منبع مورد استناد ایشان در برخی از موارد ضعیف است ولی با مطالعه تفصیلی کتاب مفاتیح‌الجنان انسان متوجه می‌شود که هیچ مطلبی که مستند به منابع پیشین نباشد در کتاب ایشان موجود نیست. ممکن است گاه به کتاب استاد خود مرحوم محدث نوری استناد دهد.
این مستند نویسی و بیان استناد درکار ایشان کاری شایسته در زمان خود بوده‌است.
شاید اقبال جامعه شیعی به کتاب مفاتیح‌الجنان ناشی از آن باشد که تبویب زیبای کتاب مفتاح الجنان، در نظر گرفتن مجموعه نیازهای جامعه شیعی در دعا، اعمال ماه، اعمال روز و زیارات همراه با تلاش در مستند نویسی در کتاب مفاتیح‌الجنان جمع‌آوری شد و به نتیجه رسید.
خدای تبارک و تعالی مقدر کرده بود که این کتاب در روزگاری که اسباب و امکانات نشر فراهم است و امکان انتشار کتاب بیش‌از گذشته است این کتاب پا به عرصه وجود نهد.
تا قبل از انقلاب کتاب مفاتیح‌الجنان بیشتر برای افراد فارسی زبان مشهور بود.
چون متن عبارات مولف به زبان فارسی و دعاها به زبان عربی بود و تنها کسانی که با زبان فارسی آشنا بودند می‌توانستند از آن کتاب استفاده کنند.
بعد از انقلاب مرحوم آقای نوری نجفی متون فارسی نهج‌البلاغه را نیز تعریب کرد و به زبان عربی تبدیل کرد و از آن به بعد یعنی در چهل‌ساله اخیر کتاب مفاتیح‌الجنان شایع‌ترین و پرتیراژترین کتاب دعایی شده‌است.
پژوهش‌های نو و نیاز امروز
به نظر می‌رسد که هنوز جای کار فراوانی نسبت به دعا و نیایش وجود دارد. ولی به جهت جامعیت کتاب و رفع نیازهای عموم مخاطبان کتاب مفاتیح‌الجنان جایگاه بی‌بدیلی دارد.
ولی زمینه کارهای فراوان دیگر نیز وجود دارد. یعنی مجموعه ادعیه شیعی بسیار گسترده‌تر از دعاهایی است که در کتاب مفاتیح‌الجنان آمده است. ما در مجموعه دار الحدیث به همت حضرتآیت‌الله ری‌شهریکتابکنز الدعارا در سه جلد قطور منتشر کردیم که هر جلد معادل کتاب مفاتیح الجنان است و فقط دعا در خود دارد. یعنی فقط بخش دعایی تراث شیعی چند برابر کتاب مفاتیح الجنان است.
روشن است که مخاطب کتاب ما توده مردم نیستند. بلکه افراد خاص که دعاء و بسیار دعا خوان و مناجات خوان هستند مخاطب این کتاب هستند.
پایان سخن این‌که بزرگداشت مرحوم حاج شیخ عباس قمی ره فقط بزرگداشت شخص ایشان نیست بلکه افتخار فرهنگی برای ماست که بزرگانمان را پاس می داریم و زحمات آنان را آن‌قدر می نهیم.
ان‌شاءالله
