في كُلِّ مَوطِنٍ . أما إنّي لا أقولُ : سُبحانَ اللّهِ وَالحَمدُ للّهِِ ، ولا إلهَ إلاَّ اللّهُ ، وَاللّهُ أكبَرُ ، وإن كانَ هَذا مِن ذاكَ ، ولكِن ذِكرُ اللّهِ جَلَّ وَعَزَّ في كُلِّ مَوطِنٍ إذا هَجَمتَ عَلى طاعَةٍ أو عَلَى مَعصِيَةٍ» . ^۱

۰.«آيا از سخت ترين چيزى كه خداوند آن را واجب كرده ، آگاهت نسازم؟» گفتم : «چرا» . فرمود : «انصاف تو با ديگران و سهيم كردن با برادران و ياد خدا در همه جا . بدان كه منظورم سبحان اللّه ، والحمد للّه ، ولا إله إلاّ اللّهُ وَاللّهُ أكبر گفتن نيست ، گرچه اين نيز ياد خدا است بلكه ياد خدا در هرجا كه بر اطاعت و يا معصيت او تصميم مى گيرى» .

كامل ترين مصداق ذكر

نماز ، كامل ترين مصداق ذكر است و آيه شريف «أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِكْرِى » . ^۲ به همين نكته ظريف ، اشارت دارد . نماز اگر با آداب و شرايط آن بويژه حضور قلب ، انجام شود ، در گام اوّل ، دل را از همه زشتى ها و آلودگى ها پاك مى كند ؛ همان طور كه خداوند سبحان مى فرمايد : «إِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَآءِ وَ الْمُنكَرِ»^۳ و با پاكى از آلودگى ها ، انسان به صفت تقوا متّصف مى گردد و در گام دوم ، انسان را به بساط قرب و انس و محبّت خداوند متعال مى رساند ؛ چنان كه امام على عليه السلاممى فرمايد :

ايشان در اكثر اوقات ، تَر بوده است به كلمه طيّبه : «لا إله إلاّ اللّه » ؛ اگر چيزى مى خورده اند و اگر سخن مى گفته اند و اگر راه مى رفته اند ، الى غير ذلك . ^۱ چه اين ، ممدّ و معاونى قوى است ، هر سالك را و اگر ذكر قلبى را نيز مقارنِ ذكر لسانى سازد ، به اندك زمانى فتوح بسيار رو مى دهد ، تا مى تواند سعى نمايد كه دم به دم متذكّر حق مى بوده باشد ، تا غافل نشود كه هيچ امرى به اين نمى رسد در سلوك ، و اين ، مددى است قوى در ترك مخالفت حق سبحانه به معاصى . ^۲
2 ـ حقيقت ذكر ، احساس حضور در محضر حق تعالى است ؛ احساسى كه انسان را به مسئوليت هاى فردى و اجتماعى وادار نمايد . هر قدر اين احساس در انسان تقويت شود ، ذكر ، واقعيّت بيشترى پيدا مى كند و آثار و بركات افزون ترى دارد . تداوم ذكرِ بدين معنا بسيار دشوار است . امام صادق عليه السلام در اين باره به يكى از اصحاب خود مى فرمايد:

۰.«ألا اُخبِرُكَ بِأَشَدِّ مَا فَرَضَ اللّهُ ـ عَزَّوجَلَّ ـ عَلى خَلقِهِ ؟ قالَ : قُلتُ : بَلى ؛ قَالَ : إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِكَ ، و مُواساتُكَ أخاكَ ، و ذِكرُ اللّهِ