رویکرد‌های علامه مجلسی در اعتبار‌سنجی روایات بحار الانوار

ملاک علامه مجلسی در باره اعتبار احادیث بحار، به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته است.

علامه مجلسی چگونه بحارالانوار را تألیف كرده است؟ آیا خود وی روایات آن را معتبر می‌داند؟ به عبارت دیگر آیا علامه مجلسی در تألیف بحارالانوار مبنا و ضابطه خاصی داشته است و بر آن اساس منابع و روایات را گزینش می‌كرده یا آن گونه كه مشهور شده، گزینشی در كار نبوده و قصد اصلی وی جمع‌آوری احادیث بوده است و حتی خودش بسیاری از آن احادیث را معتبر نمی‌دانسته است؟

این پرسش ها ذهن نویسنده را مشغول کرده و سبب شد موضوع رساله‌اش در دوره دكتری با عنوان «بررسی مبانی اعتبار سنجی بحارالانوار» را انتخاب و از آن دفاع کند. كتاب حاضر پژوهش‌های تكمیلی از آن رساله را نیز به همراه دارد.

این کتاب چهار فصل دارد. نویسنده پس از بیان كلیات تحقیق خویش در فصل نخست، از آنجا كه احادیث بحارالانوار از صدها كتب حدیثی محدثان متقدم و متأخر اخذ شده است، در فصل دوم ابتدا مختصری از تاریخ حدیث شیعه را از ابتدای اسلام تا عصر حیات علامه مجلسی برای ورود بهتر به بحث اصلی و استفاده بیشتر عموم از كتاب، تنظیم و سپس تلاش شده خلاصه‌ای از حیات علمی علامه مجلسی و ویژگی‌های عصر تألیف بحارالانوار و زمینه‌های شكل‌گیری آن را تبیین گردد.

بحث اصلی در فصل سوم كتاب، تبیین مبانی اعتبار‌سنجی روایات از دیدگاه علامه مجلسی است. بدین جهت نویسنده ابتدا به شرح دو مبنای «تحفظ بر متن احادیث و پرهیز از تأویل مگر به ضرورت» و «رعایت قاعده‌ تسامح در ادله‌ سنن به صورت محدود» كه برخاسته از متن روایات و موافق با روش اخبارگرایی علامه مجلسی است پرداخته و سپس به تفصیل دو مبنای اصلی علامه مجلسی در ارزیابی احادیث یعنی «توجه به روش كتاب محورانه و قرائن كتابشناسی» و «تقدم متن‌محوری بر سندمحوری» را بیان كرده است و نشان داده علامه مجلسی دو مبنای اصلی خود را به پیروی از قدمای محدث در ارزیابی احادیث به كاربرده است.

به بیان دیگر، علامه مجلسی معتقد است صاحبان كتب اربعه یعنی شیخ كلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی و سایر محدثان دوره متقدم یعنی قبل از شیخ طوسی در ارزیابی احادیث، آن‌طور كه صاحب معالم و شیخ بهایی هم گفته‌اند، قرینه‌هایی که اغلب از نوع كتاب‌محوری و متن‌محوری بوده در اختیار داشته‌اند و بر این اساس به صحت حدیث حكم می‌كردند. علامه مجلسی بر آن است كه تمام قرائنی كه قدمای محدث داشتند، از بین نرفته و می‌توان با پژوهش‌های حدیثی جایگاه كتاب‌محوری را در آثار قدمای محدث و تأثیر آن را در اعتبارسنجی روایات نزد آنان یافت. بدین معنا كه اغلب احادیث كتب اربعه و كتب معتبر حدیثی در دوره متقدمان از اصول و كتب معتبر اولیه اصحاب امامیه نقل شده است و آن منابع اولیه در دسترس قدمای محدث از طرق مختلف بوده است و آنان نقد و بررسی متن حدیث را براساس كتاب و نسخه‌های مختلف آن انجام می‌دادند و نه بر اساس سلسله راویان حدیث.

شاخصه اصلی كتاب، برجسته کردن «توجه به روش كتاب‌محورانه و قرائن كتاب‌شناسی» به عنوان مهم‌ترین مبنای علامه مجلسی در تألیف بحارالانوار است. به عبارت دیگر با توجه به مقدمه‌های پر‌فایده بحارالانوار، وی با تكیه بر اعتماد به آثار حدیثی و كتبی كه احادیثی ارزنده در بر دارد، با نظام اولویت‌بندی خاص در اعتبارسنجی منابع حدیثی به تألیف بحارالانوار پرداخته است. از مقدمه بحار روشن می‌شود که علامه مجلسی تمام منابع بحار را در یك درجه از اعتبار نمی‌داند و به نظام رتبه‌بندی در صحت و ضعف احادیث و منابع قائل است، از این رو در مقدمه‌ بحار هجده مورد از منابع را كم‌اعتبار می‌داند.

وی برای اعتماد بر مصادر بحار، بیش از بیست قرینه عنوان كرده است كه رایج‌ترین آنها «جایگاه علمی و جلالت مؤلف»، «شهرت و متداول بودن تألیف» و «محتوای سودمند كتاب» است. همچنین اجازاتی كه علامه مجلسی در مجلد پایانی بحارالانوار آورده، تأییدی است بر شیوه كتاب‌محورانه علامه مجلسی كه حدیث‌پژوهان آن را تحلیل فهرستی در برابر تحلیل رجالی می‌نامند و این اجازات كه برخی از آنها تا عصر ائمه(ع) دارای سند متصل است، قرینه‌ای است بر اتقان منابع حدیثی و وحدت رویه محدثان و فقهای شیعه در تاریخ حدیث شیعه.

در پایان فصل چهارم با اشاره به كتاب‌های «مشرعة بحارالانوار» تألیف محمد آصف محسنی و «المعتبر من بحارالانوار» نشان دادم كه این كتاب‌ها در شكل كنونی خود نمی‌توانند نقد و تهذیب منصفانه‌ای بر بحارالانوار باشند، چون به مبانی اعتبارسنجی روایات نزد علامه مجلسی توجه نكرده‌اند و مبنای مؤلفان آنها گرچه سندمحورانه و تا حدودی نامشخص بوده است، ولی خود آن دو اذعان كرده‌اند كه اظهار نظرشان در مورد اعتبار روایات بحار به دلیل محدودیت علمی و پژوهشی، نظر نهایی آنان نیست.