پرسش اصلي نوشتار حاضر اين است که «منابع حديث» چيست؟ ملاک شناسايي «منبع حديث» کدام است؟ آيا هر کتابي که داراي تعداد قابل توجّهي حديث است، «منبع حديث» محسوب مي‌شود؟
در اين مقاله، ابتدا واژه‌ي «منبع» و مشابهات آن، از جهت لغت شناخته مي‌شود و سپس اصطلاح «منبع حديث» بازشناسي مي‌گردد. در تعريف «منبع حديث» با استناد به لغت، پيشينه‌ي منابع حديث و استعمالات عرفي و تخصّصي، پردازشي نسبتاً نو ارايه شده است. در ادامه، اين پرسش به طور خلاصه پاسخ داده مي‌شود که استفاده از «منابع» حديث در چه جاهايي ضرورت دارد و در کجا مي‌توان از کتب «واسطه» استفاده کرد.
اين بحث از آن‌رو لازم است که گاهي در پژوهش‌هاي حديثي، استفاده از منابع ضرورت دارد و گاهي مراجعه به کتب واسطه از لوازم يک پژوهش حديثي است؛ يعني، متناسب با نوع نياز و هدف پژوهش‌گر، استفاده از کتب منبع حديث يا کتاب‌هاي واسطه توجيه علمي مي‌يابد. مقدّمه‌ي چنين تفکيکي، روشن بودن مبنا و ملاک در شناسايي کتب منبع از کتب واسطه است.
مأموريت اين نوشتار، ارايه‌ي معياري براي شناسايي کتب منبع است و فايده‌هايي چون آشنايي با جايگاه استفاده از منابع و واسطه‌ها نيز بر آن مترتّب است.
پيش از اين مقاله، نگاشته‌ي مستقل مفصّل و يا غيرمستقل درباره‌ي اين موضوع يافت نشد. فقط در پايان‌نامه‌ي «ملاک‌هاي اعتبارسنجي منابع حديث شيعه» مقداري به اين موضوع پرداخته شده که اکنون با تغيير، اصلاح، تکميل و تفصيل ارايه مي‌شود. روش اين پژوهش، کتاب‌خانه‌اي و منابع آن، کتب و مقالات مکتوب و الکترونيکي و ابزار آن، فيش‌هاي مکتوب است.
الف) معناي «منبع»
«منبع» در لغت، اسم مکان از ماده‌ي «نبع» است. به گفته‌ي ابن‌فارس(م395هـ) با اين سه حرف دو کلمه‌ي اصلي توليد مي‌شود۱ که يکي به معناي محلّ جوشش است و ديگري اسم نوعي درخت.۲ جوهري(م398هـ) اين درخت را مأخذ چوب تير دانسته و «ينابع»۳ را به مواضع
1.. النون و الباء و العين كلمتان احداهما نبوع الماء و الموضع التي ينبع منه ينبوع ... و الاخري النبع شجر.
2.. معجم مقاييس في اللغة، ج۵، ص۳۸۱.
3.. ابن‌منظور، در لسان العرب، طريحي و ديگران جمع ينبوع را ينابيع به اشباع كسره دانسته‌اند. (مجمع البحرين، ج۴، ص۲۶۴.)
