10. اضطراب
تعريف اضطراب
از ديگر آسيب‌هاي حديث، اضطراب در نقل آن است که هم در سند رخ مي‌دهد و هم در متن. اضطراب، در لغت به معناي آشفتگي، نابساماني، اختلاف و به هم ريختگي است. در اصطلاح نيز به حديثي مضطرب گويند که به گونه‌هاي مختلفي نقل شده است و هيچ کدام بر ديگري ترجيح ندارد. دگرگوني و اختلاف نقل‌ها در حديث مضطرب، به اندازه‌اي است که نمي‌توان با کاربرد قواعد حل و جمع اخبار متعارض و مختلف، به راه حلّي رسيد و با آنها مانند خاص و عام يا مطلق و مقيد و يا حتي مُدرَج، مُصحَّف و مقلوب، رفتار کرد. برخي از حديث‌پژوهان، اين توضيح را هم افزوده‌اند که: در احاديث مضطرب، راويان نيز از نظر عدالت و ضابط بودن، با يکديگر برابرند و ترجيحي بر هم ندارند. ۱
اضطراب، در هر دو بخش متن و سند، رخ مي‌دهد و در بخش سند نيز هيچ يک از اَسناد چند روايت مضطرب، ترجيحي بر ديگري ندارد. چه بسا اضطراب، در گزارش چند راوي مختلف رخ بدهد و يا در گزارش‌هاي يک راوي، که در اين صورت، موجب ضعف شديد روايت مي‌شود و نشان مي‌دهد که راوي، دست کم در همان نقل، ضابط نيست.
براي توضيح بيشتر، ترجمه تعريف پدر شيخ بهايي را مي‌آوريم:
و آن، اختلاف در لفظ روايت است و اضطراب، همان اختلاف است. اختلاف، گاهي در سند است؛ مانند اينکه راوي، يک بار از ابن ابي عمير روايت کند و بار ديگر همان روايت را از محمد بن مسلم. و گاهي در متن است؛ همانند اينکه يک بار، افزون از آنچه هست، روايت شود و بار ديگر، کمتر، و يا اينکه مخالف با گزارش قبلي خود، نقل کند. اين نقل‌هاي مختلف، گاه متعلق به يک راوي است، که ناپسند‌تر است؛ و گاه از چند راوي است، که چون ظهور در عدم ضبط دارد، باعث ضعف در حديث مي‌شود. بله، اگر يکي از دو روايت، به سبب حفظ روات و ضبط و ويژگي‌هايي از اين دست، بر ديگري ترجيح داده شود، پس حکم به راجح تعلّق مي‌گيرد و بدين سبب، از اضطراب خارج مي‌شود. ۲
اضطراب، موجب کاهش اعتماد به روايت و راوي مي‌شود و گاه به دليل تعارض روايت مضطرب با روايات ديگر و يا مسلمات فقهي و اعتقادي يا گزارش‌هاي معتبر تاريخي و رجالي، به طور کلي بي‌اعتبار مي‌شود.
اضطراب، بيشتر در نقل احاديث فقهي و گاه اعتقادي، رخ داده است. دليل اين امر را مي‌توان ظريف، دقيق و حساس بودن اين دسته از روايات دانست. از اين رو، فهم و سپس اثبات اضطراب در هر مورد، نيازمند آگاهي کامل از موضوع بحث و مطالعه عميق همه گزارش‌هاي مرتبط است. پيش از ذکر چند نمونه اضطراب متني و سندي، شايسته است اشاره کنيم که برخي از شارحان حديث و فقيهان و متکلمان، اصطلاح «مضطرب» را براي احاديثي به کار برده‌اند که از نظر آنها، مشکل محتوايي داشته‌اند و با برخي از دانش‌ها، مانند فقه و تاريخ و ادبيات و يا داشته‌هاي عقلي و حسي، ناسازگار بوده‌اند.
