نمونه

در حوزه معارف ديني نيز آسيب تتبّع ناقص، مشاهده مي‌شود. شايد حديث «هل الدّينُ إلَّا الحُبُّ؛ آيا دين، چيزي جز محبّت است؟!» را شنيده و خوانده باشيد. ^۱ از «محبّت» در اين حديث مشهور، دو برداشت شده است: برداشت اوّل، مقصود از آن را محبّت اجتماعي مي‌داند؛ يعني دين، جز دوستي انسانها با هم نيست. برداشت ديگر، اين است که براي دينداري، محبّت اهل بيت کافي است و نيازي به عبادت و طاعت نيست و اساس دين، دوستي اهل بيت است.
هر دو برداشت، بر اساس تتبّع ناقص، شکل گرفته‌اند؛ يعني تنها چند روايت ديگر را ديده‌اند و بدون گرد‌آوري روايات ناظر به آن حديث و نيز ديگر گزارش‌هايي که فضا و زمينه صدور اين حديث را فراهم کرده‌اند، به تفسير اين حديث پرداخته‌اند. به نظر مي‌رسد با توجه به روايات مشابه، برداشت دوّم، مقبول تر باشد؛ ولي اين بدان معنا نيست که برداشت کاملي است؛ زيرا اگر چه با روايت‌هاي ديگري تقويت شده، امّا متأسّفانه، اين روايت‌ها را درست نقل نکرده‌اند و از اين رو، نتيجه نادرستي پديد آمده است. اينک، متن يکي از اين روايت‌ها را مي‌آوريم و سپس، گزارش‌هاي تکميلي و بازدارنده از اين برداشت نادرست را ارائه مي‌دهيم:
بُريد بن معاويه ـ از بزرگان شيعه و اصحاب اجماع ـ مي‌گويد:
كُنت عندَ أبي جعفرٍ عليه السلام في فسطاطٍ له بِمِنًى، فَنَظَرَ إلى زيادٍ الأسودِ مُنقلعِ الرِجْلِ فَرَثاً له، فقال له: ما لِرِجلَيك هكذا؟ قال: جِئتُ على بَكرٍ لي نِضْوٍ فكنتُ أمشي عنه عامّةَ الطريق، فَرَثاً له. و قال له عندَ ذلك زيادٌ: إنّي ألُمُّ بِالذُّنوب حتّى إذا ظَننتُ أنّي قد هلكتُ ذكرتُ حُبَّكم فرجوتُ النّجاةَ وتجلّى عنّي. فقال أبو جعفر عليه السلام: وهلِ الدّينُ إلّا الحبُّ؟ قال الله تعالىحَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْوقالإِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُوقاليُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ.إنَّ رجلاً أتَى النبيَّ فقال: يا رسولَ اللهِ! أحِبُّ المُصلّينَ ولا أصلِّي وأحبُّ الصَوّامينَ ولا أصومُ؟ فقال له رسول الله: أنتَ معَ مَن أحبَبْتَ ولكَ ما اكتسبْتَ.^۲
در خيمه‌اي در مِنا، نزد امام باقر عليه السلام بوديم. ايشان به زياد اَسود، که گوشتپاهايش ريخته بود، نگاه کرد. دلش براي او سوخت و فرمود: «چرا پاهايت، اين‌گونه است؟». گفت: با بچّه‌شتري لاغر آمده‌ام و ناگزير بودم که بيشتر راه را پياده بيايم. امام عليه السلام باز دلش براي او سوخت. زياد به ايشان گفت: من، گاه به گاه، دچار گناهي مي‌شوم تا جايي که گمان مي‌برم که ديگر، هلاک مي‌شوم. آن گاه، دوستي شما [اهل بيت] را به ياد مي‌آورم و به نجات، اميدوار مي‌شوم و اندوهم، برطرف مي‌شود. امام باقر عليه السلام فرمود: مگر دين، چيزي جز محبّت است؟ خداوند متعال مي‌فرمايد:خدا، ايمان را براى شما، دوست داشتنى گردانيد و آن را در دل‌هاي شما آراستو فرمود:اگر خدا را دوست مي‌داريد، از من (يعني پيامبر خدا) پيروى كنيد تا خداوند، دوستتان بداردو باز فرمود:هركس را كه به سوى آنان كوچ كرده، دوست دارند. فردي نزد پيامبر خدا آمد و گفت: من، نمازگزاران را دوست دارم، ولي خودم نماز نمي‌خوانم و روزه‌داران را دوست دارم، ولي خودم روزه نمي‌گيرم. پيامبر خدا فرمود: تو با کسي هستي که دوستش مي‌داري؛ ولي به اندازه اعمالت، پاداش مي‌گيري».
اينک، برخي از احاديث وگزارش‌هاي ديگر مرتبط با اين حديث و تکميل‌کننده آن را مي‌آوريم تا تغيير معنايي صورت‌گرفته را نشان دهيم:
وعنه، قال: أخبرنا جماعة، عن أبي المفضّل، قال: حدّثني أحمد بن محمّد بن سعيد الهمداني، قال: أخبرنا محمّد بن أحمد بن نصر أبو عبد الله التيملي التمّار، قال: حدّثني أبي، قال: حدّثني موسى بن عبد الله بن الحسن، عن أبيه، عن آبائه، قال: أتَى رجلٌ النبيَّ، فقال: يا رسولَ الله! رجلٌ يُحبُ مَن يُصلّي ولا يُصلّي إلّا الفريضةَ، ويحبّ مَن يتصدّق ولا يَتصدّقُ إلّا بالواجب، ويُحبّ من يَصوم ولا يُصوم إلّا شهرَ رمضانَ. فقال: رسولُ الله: المرءُ معَ مَن أحبَّ.^۳
... شخصي نزد پيامبر آمد و گفت: اي پيامبر خدا! فردي، نمازگزاران را دوست دارد، امّا جز نماز واجب را نمي‌خواند و صدقه‌دهندگان را دوست دارد، ولي جز صدقهواجب را نمي‌پردازد و روزه‌داران را دوست دارد، ولي تنها روزه ماه رمضان را مي‌گيرد. پيامبر فرمود: «آدمي، همراه کسي است که دوستش دارد.
در کتاب دعائم الإسلام نيز روايتي مشابه آمده که کامل‌تر است و ما تنها ذيل آن را که گوياتر است، ميآوريم:
ثمّ قال أبو ‌جعفر: إنّ أعرابياً أتى النبيَّ. فقال: يا رسول الله! إنّي أحبّ المصلّين ولا أصلّى، وأحبّ الصائمين ولا أصوم. قال أبو ‌جعفر عليه السلام: يعنى لا أصلّي ولا أصوم التطوّعَ ليسَ الفريضةَ. فقال له رسول الله: أنت مع مَن أحببتَ. ثمّ قال أبو جعفر عليه السلام: ما الذي تبغون؟ أما والله، لو وَقَعَ أمرٌ يَفزعُ له النّاسُ ما فَزعتُم إلّا إلينا، ولا فزعْنا إلّا إلى نبيّنا، إنَّكم معنا فأبشروا، ثمّ أبشروا، والله لا يُسَوِّيكم اللهُ وغيرَكم، لا والله ولا كرامة لهم.^۴
سپس امام ‌باقر عليه السلام فرمود: «باديه‌نشيني نزد پيامبر ‌آمد و ‌گفت: اي پيامبر خدا! من، نمازگزاران را دوست مي‌دارم، ولي خودم نمي‌خوانم و روزه‌داران را دوست مي‌دارم، ولي خود نمي‌گيرم». امام باقر عليه السلام فرمود: «يعني نماز و روزه مستحبّي نمي‌گزارم پس پيامبر خدا به او فرمود: تو با کسي هستي که او را دوست مي‌داري».
آن گاه امام باقر عليه السلام ادامه داد: «در پي چه چيزي هستيد؟! به خدا سوگند، اگر قيامتي که مردم از آن هراسان‌اند، بر پا شود، جز به ما پناه نمي‌آوريد و ما نيز، جز پيامبر، پناهي نداريم. شما، با ماييد. پس شما را بشارت باد و دهيد مژده که به خدا سوگند شما را با ديگران، همسان نمي‌گرداند و به خدا سوگند، براي ديگران، کرامتي نيست».
امام باقر عليه السلام، در اين حديث، با صراحت مي‌فرمايد: «يعني لاأُصَلِّي وَ‌لَا أَصُومُ التَّطَوُّع؛ يعني نماز و روزه مستحبّي نمي‌گزارم»و اين، معلوم مي‌کند که در حديث اوّل نيز، مقصود همين بوده است.
شايد سؤال شود که: چرا آن باديه‌نشين، قيد «تَطَوُّع مستحبّي» را ذکر نکرده است؟
پاسخ، آن است که در فرهنگ آن زمان و در فضاي گفتگوي اعرابي و پيامبر، سخن از نماز نخواندن نبوده است. براي روشن شدن پاسخ، از يک مثال، کمک مي‌‌گيريم: اگر کسي براي تحقيق در باره کسي نزد شما بيايد و بپرسد: «آيا فلان دوست شما، در محلّ کار، نماز مي‌خواند؟»، روشن است که مراد سؤال‌کننده، نماز جماعت است، چون معنا ندارد که دوست مذهبي شما نماز نخواند.
آيا مي‌توان پنداشت که فردي نزد پيامبر بيايد و بگويد که: «من، نماز نمي‌خوانم و روزه نمي‌گيرم» و پيامبر او را امر به معروف و نهي از منکر نکند؟! به سخن ديگر مي‌توان گفت: در صدر اسلام و در ميان مؤمنان، خواندن نمازهاي مستحبّي، چنان شايع و مهم بوده که هنگام سخن گفتن از نماز، ذهن، خود به خود به آن منصرف مي‌شده است. از اين رو همين الفاظ موجود در روايت، بدون «قيد تطوّع»، مقصود را مي‌رسانده است و قرينه‌هاي اين معنا، نزد هر دو سوي گفتگوکننده، موجود و روشن بوده است.

فصل اول: آسيب‌هاي روش پژوهش

درس دهم : تتبّع ناقص، برخورد گزينشي

اهداف درس:

آگاهي از زيان تتبّع ناقص در پژوهش‌هاي حديثي؛
بررسي چند نمونه و راه حلّ آنها؛
شناخت برخورد گزينشي و تفاوت آن با تتبع ناقص و هواپرستي؛
آشنايي با شيوه رويارويي با آسيب برخورد گزينشي.

17. تتبّع ناقص

تعريف

هر پژوهش كامل و ثمربخش، نيازمند گردآورى فراگير و کامل اطّلاعات اثرگذار در نتيجه است. براى ارايه يک پژوهش حديثى و روشن كردن نظر صاحبان حديث ـ كه پيشوايان دين نيز هستند ـ ، لازم است تا همه سخنان آنان، در يک جا گِرد آيد و رفتارها و تقريرهاى ايشان نيز به آن، افزوده گردد. تتبّع ناقص، يعنى دسترسي نيافتن به بخشي اثر گذار از مستندات و محروم ماندن از همه متون مرتبط با پژوهش. در تتبع ناقص، علت دست نيافتن به همه مستندات و متون تحقيق، کاستي شيوه گرد آوري و روش تحقيق است، نه آن‌كه به دليلى خاص و بر پايه مبنايي از پيش تعيين‌شده، دسته‌اي از احاديث به دست آمده را كنار بگذاريم و يا از سرِ هوا و هوس، برخى احاديث را ناديده بگيريم.
تتبّع ناقص، زمينه فهم احاديث نايافته را از ما مى‌گيرد و نمي‌توانيم آنها را در کنار احاديث يافت شده بگذاريم و مفهومشان را در آنچه يافته‌ايم دخالت دهيم؛ در حالى كه ممكن است آنچه بدان دسترسي پيدا نكرده‌ايم، قيدى مهم براى احاديث در دسترس باشد. در هر زمان، چه در گذشته و چه در روزگار كنونى، با اين مسئله رو به رو بوده‌ايم كه برخي از احكام، تنها با توجّه به احاديث خاصي صادر شده‌اند و سپس با دستيابي به احاديث ديگري که مرتبط به آن موضوع بوده است، آن احکام، از ميان رفته و يا تغيير كرده‌اند. ^۱
اين اتّفاق، در مسائل اخلاقى نيز مشاهده مي‌شود. نيافتن احاديث مرتبط و حتّى متعارض، در نتيجه‌گيرى عملى ما تأثير داشته و براي نمونه، افرادى را كاملاً ساكت و خاموش کرده و يا به عکس، بسيار پر شر و شور ساخته است؛ زيرا همه احاديث مطلق و مقيّد در موضوع حُزن، سكوت، سُرور و ديگر موضوعات مرتبط و متقابل، مانند فرح، مزاح و كلام را نديده‌اند.