در باره سالمندان

در باره سالمندان

دوران سالمندی، حسّاس ترین مرحله زندگی انسان و فرصتی بسیار گران بها در تعیین سرنوشت نهایی اوست. چنانچه انسان از این فرصت زرّین درست بهره گیرد، پایانِ این دوران، سرآغازِ زیباترین، شیرین ترین و بهترین زندگىِ جاویدِ اوست، چنان که از امام على علیه السلام نقل شده است:

إِن خُتِمَ  لَكَ  بِالسَّعادَةِ صِرتَ  إلَى  الحُبورِ، وَ أنتَ مَلِكٌ مُطاعٌ، وَ آمِنٌ لا یُراعُ، یَطوفُ عَلَیكُم وِلدانٌ كَأَنَّهُمُ الجُمانُ بِكَأسٍ مِن مَعینٍ بَیضاءَ لَذَّةٍ لِلشّارِبینَ.[۱]

اگر فرجامت با نیک بختى باشد، به سوى نعمت ها خواهى رفت و شهریارى مُطاع خواهى شد و در امان و به دور از هراس خواهى بود. نوجوانانى همچون رشته مروارید با جام هایى از چشمه خوش گوار ـ كه سفید است و نوشندگان را لذّت می بخشد ـ بر گِرد شما خواهند چرخید.

براى دستیابى به این سرنوشت زیبا، فرصت سالمندى فوق العاده ارزشمند است. از این رو، امام علی علیه السلام مى فرماید:

بَقِیّةُ عُمرِ المُؤمِنِ لا قیمَةَ لَها، یُدرِكُ بِها ما قَد فاتَ، وَ یُحیی ما ماتَ. [۲]

باقی مانده عمر مؤمن، قیمت ناپذیر است. به وسیله آن، گذشته را جبران مى کند و آنچه را مُرده است، زنده مى گرداند.

و در حدیثی دیگر می فرماید:

لا یَعرِفُ قَدرَ ما بَقِیَ مِن عُمرِهِ إلّا نَبِیٌّ أو صِدِّیقٌ.[۳]

ارزش باقی مانده عمر خویش را نمی داند، مگر پیامبر یا انسان راستین.

بدین سان، سالمندى نعمتى است بزرگ و گران بها، و به همین دلیل، خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه و اله در شب هاى ماه رمضان بویژه در لحظه هاى نورانى سحر، همچنین در روز عرفه در عرفات ـ که از بهترین فرصت ها براى دعاست ـ، از خداوند سبحان مى خواستند که از نعمت طولانی بودن عمر همراه با نیکوکارى، برخوردار باشند، چنان که در دعاى معروف به دعاى ابو حمزه ثمالى آمده است که امام زین العابدین علیه السلام ضمن دعاى سحر، خطاب به خداوند منّان عرضه مى داشت:

وَ اجعَلنی مِمَّن أطَلتَ عُمرَهُ وَ حَسَّنتَ عَمَلَهُ، وَ أتمَمتَ عَلَیهِ نِعمَتَكَ وَ رَضیتَ عَنهُ، وَ أحیَیتَهُ حَیوةً طَیِّبَةً فی أدوَمِ السُّرورِ، وَ أسبَغِ الكَرامَةِ، وَ أتَمِّ العَیشِ. [۴]

مرا از کسانى قرار بده که عمرشان را دراز و کردارشان را نیکو گردانده اى و نعمتت را بر آنان کامل کرده اى و از آنان خشنود هستى و زندگى خوش را همراه با پایدارترین شادمانى و کامل ترین کرامت و معیشت، عطایشان فرموده اى.

با توجّه به این که کمالات انسانی نامتناهی  اند، بی  تردید، کسانی که در دوران کوتاه عمر خود، ره صد ساله پیموده اند و به قله های تکامل دست یافته اند نیز اگر از عمر طولانی تر و فرصت بیشتر برخوردار شوند، درجات بالاتری را خواهند پیمود.

بر این اساس، کسانى که از این زاویه به سالمندى مى نگرند، این مرحله از زندگى را فرصتى مى دانند تا بر کمالات خود بیفزایند. از این رو نه تنها در سالمندى، دچار نگرانى و افسردگى نمى شوند، بلکه با بهره گیرى از ره نمودهاى قرآن و اهل بیت علیهم السلام و اُنس با آفریدگار هستى، از شور و نشاطى برخوردار مى شوند که در سالمندى، بارها حال و هواى جوانى را تجربه مى کنند و به گفته خواجه شیراز:

هر چند پیر و خسته دل و ناتوان شدم

هر گه که یاد روى تو کردم، جوان شدم

چنان که امیرمٶمنان علیه السلام در توصیف اهل ایمان فرموده است:

تَراهُ بَعیداً كَسَلُهُ، دائِماً نَشاطُهُ.[۵]

او را از سستى [و تنبلى] به دور و همواره بانشاط مى بینى.

یعنی این دوران را با نشاط و شادابى می گذرانند تا لحظه اى که مرغ روحشان از قفس تن رها شود و به سوى بوستان زیباى ملکوت اعلا پرواز نماید. زبان حال آنها این است که:

مرغ باغ ملکوتم نی ام از عالم خاک

چند روزى قفسى ساخته اند از بدنم [۶]

چنین سالمندانى، این مرحله از زندگى را خوش مى دارند. یکى از دوستان در این باره سروده ای زیبا دارد:

جوانى رفت و پیرى از در آمد

تو گویى روزگارى خوش تر آمد

قفس گر بشکند بلبل ننالد

که زندانش به توفانى سر آمد. [۷]

از این رو از خداوند سبحان مى خواهند که بهترین لحظات عمر آنها را لحظه اى قرار دهد که روح آنها از این قفس پرواز مى کند، چنان که در دعاى منسوب به ادریس علیه السلام آمده و توصیه شده است که در سحرهاى ماه رمضان خوانده شود:

اللَّهُمَّ اجعَل  خَیرَ عُمُری  ما وَلِیَ أجَلی. [۸]

خداوندا! بهترین بخش عمرم را بخشی قرار ده كه نزدیک اَجَلم باشد.

امّا اگر انسان فرصت طلایى سالمندى را نشناسد و براى استفاده صحیح از این دوران برنامه ریزى نکند، سالمندى براى او یکى از مراحل پُرمخاطره زندگى از نظر فشارهاى روانى خواهد بود؛ زیرا در این دوران، انسان شاهد رویدادهاى گوناگونى است که مى توانند تأثیرات ناخوشایندى در پى داشته باشند و او را دچار مشکلات روحى و روانى سازند، و چه بسا غفلت از بهره گیرى از این فرصت، موجب حسرت و ندامتِ ابدى گردد. این، همان خطرى است که امیر مٶمنان علیه السلام در واپسین لحظات زندگى خود، در باره آن هشدار داده است. کلینى رحمه الله نقل کرده است: هنگامى که امام علی علیه السلام در بستر شهادت بود، جمعى به عیادتش آمدند و از ایشان تقاضا کردند وصیّت کند. ایشان در آخرین جملات، ره نمودهاى ارزنده ای فرمود که از آن جمله است:

فَیَا لَهَا حَسْرَةً عَلَى كُلِّ ذِی غَفْلَةٍ أَنْ یَكُونَ عُمُرُهُ عَلَیْهِ حُجَّةً أَوْ تُؤَدِّیَهُ أَیَّامُهُ إِلَى شِقْوَة! [۹]

دریغا بر هر غافلى که عمرش بر ضدّ او حجّت باشد، یا دوران زندگانى اش، او را به سوى شوربختى بکشانَد!

این سخن، هشدارى است به همه علاقه مندانِ پیشواى متّقیان که مبادا فرصت باقى مانده را از دست بدهند و گرفتار افسوس و حسرتِ ماندگار شوند.

بر این اساس، پرداختن به موضوع سالمندی و پیشگیرى از مخاطراتى که آنها را تهدید مى کند، اقدامى ضرورى است که باید مورد توجّه جدّى مراکز علمى و پژوهشى قرار گیرد.

پژوهش در باره سالمندان

مسئله سالمندان از گذشته هاى دور، مورد توجّه نویسندگان بوده است. البتّه به نظر مى رسد تألیفات کهن در موضوع سالمندان، جنبه تاریخى و شرح حال نویسی دارند و در آنها کمتر به مباحث زیستى و روانى آنان پرداخته شده است.

از قدیمى ترین نوشته ها در باره کسانی که عمر بسیار طولانی داشته اند، می توان به کتاب المعمّرین من العرب و طرف من أخبارهم و ما قالوا فى منتهى أعمارهم نوشته ابو محمّد سهل بن محمّد سجستانى (م ح ۲۴۸ ق) اشاره کرد.

در عصر حاضر نیز که شمار سالمندان در جهان با سرعت رو به افزایش است و طبق برآورد کارشناسان تا سال ۱۴۲۹ هجرى شمسى، آمار سالمندان ایران به ۲۶ در صد خواهد رسید،[۱۰]پژوهشگران به موضوع «سالمندى» به عنوان یک پدیده مهمّ اجتماعى از زاویه هاى گوناگون پرداخته اند و صدها کتاب، پایان نامه و مقاله در این زمینه نگارش یافته است.

همچنین مجلّات متعدّدى مانند: سالمند، سالمندشناسى، پرستارى سالمندان، روان شناسى پیرى، سلامت سالمندى، پرستارى گروه هاى آسیب پذیر، راهکارهاى سلامت دوره سالمندى، به صورت فصل نامه، دو فصل نامه و یا گاه نامه منتشر مى شود.

ویژگی های بهترین کتاب براى سالمندان

معیار تشخیص بهترین کتاب براى سالمندان، مقدار پاسخگویى به مهم ترین و ضرورى ترین نیازهاى آنهاست و برای یافتن مهم ترین و ضروری ترین نیاز سالمندان باید دید آنچه بیش از هر چیز دیگر، سالمندان را رنج مى دهد، چیست. مى توان گفت زیانبارترین آسیب هایى که سالمندان را تهدید مى کنند، افسردگى و فشارهاى روحى و روانى هستند. بنا بر این، نوشتارى که ره نمودهاى آن بتواند بهداشت روان سالمند را تأمین کند، سودمندترین و بهترین کتاب براى سالمندان است. چنین کتابى باید ویژگى هاى زیر را داشته باشد:

۱. بر اساس شناخت دقیق استعدادها، نیازهاى روانى و دغدغه هاى انسان در دوران سالمندى تنظیم شده باشد تا بتواند از آسیب هایى که سالمندان را از نظر روانى تهدید مى کنند، پیشگیرى نماید.

۲. الگوهاى عینى براى سالمندان موفّق و سعادتمند ارائه کند.

۳. براى سالمندان از جذّابیت لازم برخوردار باشد.

بهترین انسان شناس، آفریدگار انسان است. تنها اوست که استعدادها و نیازهاى انسان در همه دوران هاى زندگى و از جمله سالمندى را بهتر از همه و حتّى خود او مى داند و از آسیب هایى که فرصت گران بهاى سالمندان را تهدید مى کند، آگاه است. بنا بر این، بهره گیرى از ره نمودهاى قرآن و احادیث اسلامى که ریشه در وحى الهى و ره نمودهاى خداوند سبحان دارند، براى نگارش بهترین کتاب مورد نیاز سالمندان، اهمّیتی فوق العاده  دارد.[۱۱]

البتّه مهم این است که ره نمودهاى الهى با در نظر گرفتن مقتضیات زمان و ویژگی های سالمندان به گونه اى از متن کتاب خدا و سنّت نبوى استخراج و در قالبى ارائه گردند که براى سالمندان، جذّاب و اثرگذار باشند.

کتاب حکمت نامه سالمند

حکمت نامه سالمند، گامى است نو در جهت این هدف بلند، و تلاشى است در جهت ارائه ره نمودهاى حکیمانه قرآن و اهل بیت علیهم السلام با نظمى نوین در باره بهداشت روان سالمندان از منظر قرآن و حدیث، که همراه با نکاتى آموزنده از شمارى از سالمندان نمونه گرد آمده است. به امید آن که از جذّابیت لازم براى بهره مندى سالمندان گران قدر، برخوردار باشد.

این حکمت نامه، در ادامه دو نوشتاری است که در باره کودک و جوان با نام هاى حکمت نامه کودک در سال ۱۳۸۴ و حکمت نامه جوان در سال ۱۳۸۲ انتشار یافتند و به دلیل استقبال علاقه مندان، تا کنون بارها تجدید چاپ شده اند.

گفتنى است هر چند سالمندان و کسانى که با آنان ارتباط دارند، مخاطب اصلى این حکمت نامه  هستند؛ ولی مطالعه آن براى جوانان نیز لازم و ضرورى است؛ زیرا سالمندانى مى توانند بیشترین بهره بردارى را از نعمت سالمندى خود داشته باشند که زمینه آن را در جوانى فراهم کرده باشند. به سخن دیگر، حکمت نامه سالمند، «اندرزنامه جوان» نیز هست و فصل دوم این حکمت نامه به همین موضوع اختصاص یافته است.

شایان ذکر است آنچه در این حکمت نامه آمده، متن مهم ترین ره نمودهاى قرآن و حدیث در باره سالمند است و تردیدی نیست که هر بخش از این ره نمودها، مى تواند زمینه تألیف کتاب یا مقاله اى مستقل در باره مسائل مختلف مرتبط با سالمندان باشد. از این رو امید مى رود این مجموعه، نه تنها براى سالمندان، بلکه براى پژوهشگران و همه کسانى که به گونه اى در امور مربوط به این قشر آسیب پذیر فعّالیت مى کنند، مفید و کارساز باشد.

[۱]. الأمالی، طوسی: ص ۶۵۲ ح ۱۳۵۳، بحار الأنوار: ج ۷۷ ص ۳۷۱ ح ۳۵.

[۲]. الدعوات: ص۱۲۲ ح ۲۹۸، تنبیه الخواطر: ج ۱ ص ۳۶.

[۳]. غرر الحکم: ج۶ ص۴۰۶ ح۱۰۸۰۱، عیون الحکم و المواعظ: ص۵۴۰ ح۱۰۰۲۰.

[۴]. مصباح المتهجّد: ص۵۹۴ ح۶۹۱.

[۵]. الكافی: ج ۲ ص ۲۳۰ ح ۱، أعلام الدین: ص ۱۱۵.

[۶]. مولوی، دیوان کبیر (چاپ مطبعه اختر استانبول)

[۷]. نواى دل: ص ۱۹۵، مجموعه اشعار رضا سلطانى شیرازى.

[۸]. مصباح المتهجد: ص ۶۰۳ ح ۶۹۳.

[۹]. الكافی: ج ۱ ص ۲۹۹ ح ۶.

[۱۰]. کتاب شناسى سالمند: ص ۳.

[۱۱]. گفتنى است در عصر حاضر، نقش مذهب در تأمین و ارتقای سلامت روان سالمندان، مورد توجّه ویژه دانشمندان جهان قرار گرفته است.