اقامه نماز جمعه در عصر معصومان(ع)

پرسش :

آیا نماز جمعه در عصر معصومان(ع) برگزار می شد؟



پاسخ :

اقامه نماز جمعه در تاريخ اسلام، دوران  هاى گوناگونی را پشت سر گذاشته که آگاهى از آنها برای تبيين حکم نماز جمعه در عصر غيبت امام عصر(ع) ضروری است:

نماز جمعه در عصر پيامبر(ص)

نماز جمعه پيش از هجرت پيامبر(ص) به مدينه، تشريع شده است؛ ليکن به دليل محدوديت  هايى که از سوی مشرکان وجود داشت، امکان برپايىِ اين نماز در مکّه نبود. از اين رو، پیامبر خدا(ص) به فرستاده  اش فرمان داد تا براى نخستين بار در مدينه، نماز جمعه برپا کند.[۱]پس از هجرت نيز پیامبر(ص) خود پيوسته اين نماز را اقامه مى  کرد.

نماز جمعه در عصر خلفاى نخستين

بر اساس گزارش  هاى تاريخى، پس از عصر نبوى، نماز جمعه در دوران خليفه اوّل، دوم و سوم، اقامه شد و امام على(ع) نيز در نماز جمعه آنها شرکت مى  کرد. روشن است که شرکت نکردن امام(ص) در نماز جمعه، نوعى مخالفت سياسى تلقى می‌شد و بازخورد حکومتى داشت.

در روايتى با سند معتبر به نقل از زراره چنين آمده است:

قُلتُ لِأَبِي جَعفَرٍ(ع): إنَّ أُنَاساً رَوَوا عَن أَميرِ المُؤمِنينَ(ع) أَنَّهُ صَلَّى أَربَعَ رَکعاتٍ بَعدَ الجُمُعَةِ لَم يَفصِل بَينَهُنَّ بِتَسلِيمٍ، فَقالَ: يا زُرارَةُ إِنَّ أَميرَ المُؤمِنينَ(ع) صَلَّى خَلفَ فاسِقٍ فَلَمَّا سَلَّمَ وَ انصَرَفَ قامَ أَميرُ المُؤمِنينَ(ع) فَصَلَّى أَربَعَ رَکعَاتٍ لَم يَفصِل بَينَهُنَّ بِتَسليمٍ، فَقالَ لَهُ رَجُلٌ إلى جَنبِهِ: يا أَبَا الحَسَنِ صَلَّيتَ أَربَعَ رَکعاتٍ لَم تَفصِل بَينَهُنَّ؟ فَقالَ: إنَّها أَربَعُ رَکعاتٍ مُشَبَّهاتٍ و سَکتَ فَوَ اللَّهِ ما عَقَلَ ما قالَ لَهُ.[۲]

به امام باقر(ع) گفتم: برخى مردم از امير مؤمنان(ع) روايت کرده  اند که پس از نماز جمعه، چهار رکعت [پى در پى] نماز خواند، بى آن که ميان آنها با سلامى فاصله اندازد. فرمود: "اى زراره! امير مؤمنان(ع) پشت فاسقى نماز گزارده بود هنگامى که نماز آن شخص به پايان رسيد امير مؤمنان(ع) برخاست و چهار رکعت نماز خواند، بى آن که ميان آنها با سلامى فاصله اندازد. مردى که در کنارش بود گفت: اى ابا الحسن! چهار رکعت نماز پى در پى خواندى؟ [امام که نمى  خواست بگويد: به خاطر فاسق بودن امام جمعه، ناگزير نماز ظهر را خواندم] فرمود: آن چهار رکعتِ مشابه بود و ديگر چيزى نگفت. به خدا سوگند وى آنچه را حضرت به او گفت در نيافت”.

نماز جمعه در عصر حضور امامان معصوم علیهم السلام

در دوره حکومت امام على(ع) (۳۵ ـ ۴۰ ق) و امام حسن(ع) نيز برپايى نماز جمعه توسط آن دو بزرگوار صورت مى  پذيرفت؛ امّا پس از ماجراى غم  انگيز صلح تحميلى به امام حسن(ع) تا غيبت امام مهدى(ع)، به دليل کنار نهاده شدن امامان اهل بيت علیهم السلام از حکومت، آنان امکان اقامه نماز جمعه نيافتند، و حاکمان اموى (۴۰ ـ ۱۳۲ ق) و پس از آنها عباسيان (۱۳۲ ـ ۶۵۶ ق) و يا کارگزارانشان اين نماز را اقامه مى  کردند که نماز با حضور آنها و يا با خطبه خواندن به نام خليفه وقت و دعا کردن براى او همراه بود. آنان امامان جمعه مرکز خلافت را منصوب مى  کردند و انتخاب خطیبان جمعه ولايات، بر عهده اميران و واليان بود.[۳]

امامان اهل بيت علیهم السلام در عصر حضور خود هر چند نمى  توانستند اين فريضه عبادى ـ سياسى را که از شئون حکومت محسوب مى  شد، شخصاً اقامه کنند، ولى بنا به مصالحى (از جمله حفظ وحدت و يکپارچگى جامعه اسلامى) در نماز جمعه مخالفان شرکت مى  کردند. در حديثى مى  خوانيم:

کانَ أبو جَعفَر(ع) يُبَکِّرُ إلَى المَسجِدِ يَومَ الجُمُعَةِ حينَ تَکونُ الشَّمسُ قَدرَ رُمح، فَإِذا کانَ شَهرُ رَمَضانَ يَکونُ قَبلَ ذلِک، وکانَ يَقولُ: إنَّ لِجُمُعِ شَهرِ رَمَضانَ عَلى جُمَعِ سائِرِ الشُّهورِ فَضلاً کفَضلِ شَهرِ رَمَضانَ عَلى سائِرِ الشهور.[۴]

امام باقر(ع) صبح روزهاى جمعه، آن گاه که خورشيد به اندازه يک نيزه برآمده بود، رهسپار مسجد مى  شد و در ماه رمضان، زودتر [به مسجد] مى  رفت و مى  فرمود: "فضيلت جمعه  هاى ماه رمضان بر جمعه  هاى ديگر، همچون فضيلت ماه رمضان بر ماه  هاى ديگر است”.

يکى از راويان به نام ابو بکر حضرمى مى  گويد:

قُلتُ لِأَبِي جَعفَرٍ(ع) کيفَ تَصنَعُ يَومَ الجُمُعَةِ؟ قَالَ: کيفَ تَصنَعُ أَنتَ قُلتُ: أُصَلِّي في مَنزِلِي ثُمَّ أَخرُجُ فَأُصَلِّي مَعَهُم. قَالَ کذلِک أَصنَعُ أَنَا[۵].

به امام باقر(ع) گفتم: شما در روز جمعه چه مى  کنيد؟ فرمود: "تو چه مى  کنى؟”.

گفتم: در منزلم نماز مى  خوانم. آن گاه خارج مى  شوم و با آنان نيز نماز مى  خوانم.

فرمود: "من هم چنين مى  کنم”.

امام کاظم(ع) نيز در نماز جمعه شرکت مى  کرد تا جايى که چنين نقل شده است:

کانَ موسَى بنُ جَعفَرٍ(ع) يَتَهَيَّأُ يَومَ الخَميسِ لِلجُمُعَةِ.[۶]

امام کاظم(ع) روز پنج‌شنبه براى نماز جمعه آماده مى  شد.

با اين همه، چون اهل بيت علیهم السلام امامان منصوب از سوى حکومت را فاقد صلاحيت مى  دانستند، احياناً نماز ظهر را به صورت فُرادا نيز اعاده مى  کردند.

ناگفته نماند بر پايه برخى از روايات، شرکت امامان علیهم السلام در نماز جمعه حاکمان وقت، هميشگى نبوده؛ يعنى آنان گاه از حضور در نماز جمعه خوددارى مى  کردند.[۷]

در عين حال، ائمّه علیهم السلام پيروان خود را تشويق مى  کردند تا شرکت در نماز جمعه رسمى را ترک نکنند و حتى المقدور، همراه ديگر مسلمانان، آن را اقامه نمايند.

در روايتى با سند معتبر نقل شده که زُراره مى  گويد:

حَثَّنا أبو عَبدِاللّهِ(ع) عَلى صَلاةِ الجُمُعَةِ حَتّى ظَنَنتُ أنَّهُ يُريدُ أن نَأتِيَهُ، فَقُلتُ لَهُ: نَغدو عَلَيك؟ فَقالَ: لا إنَّما عَنَيتُ عِندَکم[۸].

امام صادق(ع) ما را به نماز جمعه تشويق فرمود، چندان که پنداشتيم می  خواهد نزد ایشان برويم. گفتم: صبحگاه نزد شما بياييم؟

فرمود: "خير! مقصودم فقط [شرکت در نماز جمعه  اى است که] نزديک خودتان است”.

در حديث معتبر ديگرى، عبد الملک از امام باقر(ع) نقل مى  کند که ایشان به من فرمود:

مِثلُك يَهلِك وَ لَم يُصَلِّ فَرِيضَةً فَرَضَهَا اللّه عَلَيْهِ. قَالَ: قُلْتُ: کيْفَ أَصْنَعُ؟ قَالَ: صَلِّهَا جَمَاعَةً يَعْنِي الْجُمُعَةَ[۹].

کسى چون تو بميرد و چيزى را که خداوند بر او واجب کرده است، به جا نياورده باشد؟ گفتم: چه کنم؟

فرمود: "نماز جمعه به جا بياور”.

بر اين اساس است که مطابق گزارش  هاى تاريخى، اصحاب سرشناسى همچون زراره نيز در نماز جمعه حضور مى  يافتند.[۱۰]

از آنچه گفته شد، مى  توان به نتايج مهم زير دست يافت:

اوّل: خاندان رسالت علیهم السلام در دورانى که خود امکان برپايى نماز جمعه را نداشتند، در نمازهاى رسمى بر‌پا شده از سوى حکومت، شرکت مى  کردند.

دوم: عدم شرکت ائمّه علیهم السلام در نماز جمعه نيز گاه اتفاق افتاده است که گزارش  هايى از آن در دست است.

سوم: برخى از گزارش  ها حاکى از آن است که در مواردى ائمّه علیهم السلام به نماز جمعه اکتفا نکرده و نماز ظهر را هم خوانده  اند.

چهارم: به اين نکته تصريح شده که عدم اکتفا به نماز جمعه و خواندن نماز ظهر، به دليل فقدان شرط عدالت در امام جمعه است.

پنجم: شرکت پيروان اهل بيت علیهم السلام خصوصاً افراد شاخص در نماز جمعه اهل سنّت براى حفظ وحدت جامعه اسلامى از سوى امامان شيعه مورد تأکيد قرار گرفته است.

ششم: توصيه و تأکيد امام(ع) بر حضور در نماز جمعه و عدم حضور گاه به گاه اصحاب خاص همچون زراره، گویای آن است که نماز جمعه ـ حتى اگر امام معصوم(ع) حضور داشته باشد، ولى نتواند آن را اقامه کند ـ واجب تخييرى است.


[۱]. ر. ک: ح ۲۰۶

[۲]. الکافی: ج ۳ ص ۳۷۴ ح ۶.

[۳]. ر. ک: دانش‌نامۀ جهان اسلام: ج ۱۰ ص ۷۰۱.

[۴]. ر.ک: الکافی: ج ۳ ص ۴۲۹ ح ۸ .

[۵]. تهذ یب الأحکام: ج ۳ ص ۲۴۶ ح ۵۳.

[۶]. ر.ک: ح ۱۰۱.

[۷]. الکافی: ص ۳۲۱ باب ۱۰ ح ۱.

[۸]. ر.ک: ح ۲۳۷.

[۹]. تهذيب الأحکام: ج۳ ص۲۳۹ ح۶۳۸ و ص۲۳ ح۸۰، وسائل الشيعة: ج۵ ص۱۲ ح۹۴۳۷.

[۱۰]. ر.ک: رسالة فى آل اعين: ص ۲۸.



بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت