از نگاه قرآن ، در آفرينش انسان ، نشانه هاى روشنِ فراوانى براى خداشناسى وجود دارد و اين ، بدان معناست كه انسان نمى تواند خود را آن گونه كه هست ، ببيند ، امّا آفريدگار خود را نبيند ، و خودشناس باشد ، امّا خدا را نشناسد .
نشانه هاى خدا در وجود انسان ، در اين باب ، به نُه دسته تقسيم شده است و اينك ، توضيح كوتاهى[۱]درباره اين نشانه ها :
۱ . پيدايش انسان از خاك
پژوهشگر ، در مطالعه كيفيت سير تكاملى خاك و فعل و انفعالاتى كه در اين مادّه فاقد حيات انجام مى شود تا به صورت انسان درآيد ، به قدرى نظم ، حكمت و تدبير ملاحظه مى كند كه اگر اندكى انصاف داشته باشد ، چاره اى جز اعتراف به خالق حكيم و مدبّر دانا و تواناى هستى ندارد .
قرآن كريم ، درباره موادّ اوّليه اى كه تشكيل دهنده هسته نخستين آفرينش انسان است ، نظريه هاى دقيق و جالبى دارد كه پيشرفت علم ، صحّت آنها و ارتباط آورنده اين كتاب آسمانى را با منبع وحى تأييد مى كند .
از نگاه قرآن ، خاك ،[۲]عصاره گِل ،[۳]آب ،[۴]عَلَق[۵]و نطفه ،[۶]مبادى آفرينش هستند كه عقل با تأمّل در سير تكاملى خاك تا به وجود آمدن انسان ، گريزى جز اعتراف به آفريدگار توانا و حكيم ندارد و جالب توجّه اين كه در چهارده قرن پيش ، در محيطى كه مردم معتقد بودند زن ، تنها جايگاه پرورش انسان است و هيچ نقشى در به وجود آمدن آن ندارد ، قرآن ، تصريح مى كند هسته اوّليه آفرينش انسان ، آميخته اى از نطفه مرد و زن است :
«إِنَّا خَلَقْنَا الاْءِنسَـنَ مِن نُّطْفَةٍ أَمْشَاجٍ .[۷]ما انسان را از نطفه اى آميخته آفريديم» .[۸]
۲ . صورت بندى جنين
پس از تكميل مصالح ساختمان بدن ، جنين براى صورت بندى و نقّاشى آماده مى شود . اكنون ، آفريدگار دانا و توانا ،
سلّول هاى مغز ، چشم ، گوش ، قلب ، دست ، پا و ساير اعضاى بدن را از يكديگر جدا و با وظيفه نهايى خويش آشنا مى كند و آن گونه كه حكمتش ايجاب مى كند ، صورت بندى مى نمايد :
«هُوَ الَّذِى يُصَوِّرُكُمْ فِى الْأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاءُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ . اوست كسى كه شما را در زِهدان ها چنان كه مى خواهد ، شكل مى دهد. خدايى نيست ، جز او كه پيروزمند فرزانه است» .[۹]
۳ . پيدايش حيات
قرآن كريم ، در موارد متعدد[۱۰]پديده شگفت حيات را مستند به آفريدگار تواناى جهان كرده است و آن را يكى از آيات الهى و ادلّه غير قابل انكار وجود خدا مى داند و گاه ، منكران را با توجّه به اين حقيقت ، مورد ملامت قرار مى دهد :
«كَيْفَ تَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَ كُنتُمْ أَمْوَ تًا فَأَحْيَـكُمْ . چگونه به خدا كفر مى ورزيد ، در حالى كه مُرده بوديد و زنده تان ساخت؟» .[۱۱]
۴ . خواب
خواب ، مايه تجديد قواى فرسوده شده ، رمز نشاط و طراوت است كه تقريبا يكْ سوم عمر انسان هزينه آن مى گردد ، كم خوابى ، علاوه بر اين كه نشاط زندگى را سلب مى كند ، موجب فرسودگى اعصاب و قوا ، ضعف دستگاه تفكّر و ادامه بى خوابى به مرگ قطعى مى انجامد ، تا آن جا كه گفته شده :
انسان ، ممكن است تا شش هفته بدون غذا زنده بماند ، ولى اگر ده شبانه روز به خواب نرود ، خواهد مُرد .[۱۲]
بنا بر اين ، تدبير خواب براى زندگى انسان ، يكى ديگر از نشانه هاى خداشناسى است :
«وَ مِنْ ءَايَـتِهِ مَنَامُكُم بِالَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ ابْتِغَاؤُكُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَـتٍ لِّقَوْمٍ يَسْمَعُونَ .[۱۳]و از نشانه هاى او ، خواب شما در شب و روز است و نيز [روزى] جستن شما از فضلش. بى گمان ، در اين ،نشانه هايى براى انسان هاى شنواست» .[۱۴]
۵ . روزى
پيش بينى منابع مورد نياز براى تغذيه انسان و همه موجودات زنده و هماهنگى موادّ مورد نياز انسان با كشش هاى طبيعى او ، دليل ديگرى بر توحيد و خداشناسى است :
«هَلْ مِنْ خَــلِقٍ غَيْرُ اللَّهِ يَرْزُقُكُم مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ؟ ![۱۵]آيا جز خداوند ، آفريدگارى هست كه از آسمان و زمين روزى تان دهد؟ جز او خدايى نيست . پس به كجا منحرف مى شويد؟!» .[۱۶]
۶ . همسر
با فرض مُحال ، اگر بگوييم كه مرد ، در نتيجه اتّفاقات پى درپى (تصادف) به وجود آمده ، آيا مى توان باور كرد كه باز هم تصادف ، براى تأمين آرامش زندگى و بقاى نسل ، زن را از همان جنس آفريد و ميان آنها با رشته عشق و محبّت ، پيوند برقرار كرد ؟ ! آيا اين برهان به تنهايى كافى نيست كه ثابت كند جهان هستى داراى آفريدگارى حكيم و تواناست ؟ ! آرى :
«وَ مِنْ ءَايَـتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَ جًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَـتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ .[۱۷]و از نشانه هاى اوست كه جفت هايى از جنس خودتان برايتان آفريد تا با ايشان آرام گيريد و ميانتان ، دوستى و مهربانى نهاد. در اين ، نشانه هايى است براى كسانى كه مى انديشند» .[۱۸]
۷ . پوشاك
وجود منابع پوشاك در زمين ، مانند وجود منابع تغذيه و خوراك ، ثابت مى كند كه جهان ، طبق نقشه و محاسبه دقيق و حكيمانه اى پديد آمده كه حتّى جزئى ترين مسائل ضرورى زندگى نيز از ديده تيزبين پديد آورنده آن ، پنهان نمانده است .
او كه مى دانست انسان ، مانند حيوانات در برابر سرما و گرما مقاومت ندارد و افزون بر اين ، رعايت عفّت عمومى و ارزش هاى اخلاقى بدون پوشش ميسّر نيست ، منابع مورد نياز براى تهيّه لباس و خانه را براى او فراهم آورد و حتّى مواد لازم براى تهيه لباس هايى كه براى آرايش خود بدان نيازمند است يا براى جنگيدن ضرورى است را نيز پيش بينى فرمود :
«وَ اللَّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنم بُيُوتِكُمْ سَكَنًا ... .[۱۹]. و خدا خانه هايتان را براى شما ، مايه آرامش قرار داد» .
«قَدْ أَنزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَ رِى سَوْءَ تِكُمْ .[۲۰][ اى آدمى زادگان !] برايتان جامه اى فرستاديم تا شرمگاهتان را بپوشد» .
«وَ جَعَلَ لَكُمْ سَرَ بِيلَ تَقِيكُمُ الْحَرَّ وَ سَرَ بِيلَ تَقِيكُم بَأْسَكُمْ .[۲۱]و براى شما جامه هايى ساخت كه از گرما حفظتان مى كند و جامه هايى كه در جنگ ، نگهتان مى دارد» .
«وَ تَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا .[۲۲]و زيورهايى از آن (دريا) بيرون مى كشيد و به تن مى كنيد» .[۲۳]
۸ . ابزارهاى يادگيرى
پيش بينى ابزارهاى درونى و برونى در وجود انسان براى كسب آگاهى ، نشانه ديگرى از نشانه هاى آفرينش انسان و دليل ديگرى براى اثبات توحيد و خداشناسى است .
آفريدگار حكيم ، از يك سو ابزار درونى فرا گرفتن علم را در درون وجود انسان تعبيه كرد :
«وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّنم بُطُونِ أُمَّهَـتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَيْـئا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَـرَ وَ الْأَفْـئدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ .[۲۴]و خداوند ، شما را از دل مادرانتان بيرون كشيد ، در حالى كه چيزى نمى دانستيد و برايتان گوش و چشمان و دل ها قرار داد ، باشد كه سپاس بگزاريد» .
و از سوى ديگر ، انواع لوازم و ابزارهايى كه براى خواندن و نوشتن و تحصيل دانشْ ضرورى است ، فراهم آورد .
نكته قابل تأمّل ، اين كه قرآن ، در ميان ابزارهاى متنوّع تعليم و تعلّم ، به «قلم» و «نوشته» سوگند مى خورد :
«ن وَ الْقَلَمِ وَ مَا يَسْطُرُونَ .[۲۵]نون. سوگند به قلم و آنچه مى نگارند!» .
و اين ، بدان جهت است كه قلم و نوشته ، ابزار بيرونى همه علوم و معارف انسانى است و از اين رو ، اين كتاب آسمانى ، موضوع «قلم» و «نوشته» را از آيات الهى و نشانه وجود شعور و تدبير در نظام هستى مى داند :
«الَّذِى عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الاْءِنسَـنَ مَا لَمْ يَعْلَمْ .[۲۶]خدايى كه به وسيله قلم ياد داد ، به انسان آنچه را نمى دانست ، ياد داد»
ر . ك : ص ۲۶۳ (ابزارهاى يادگيرى) .
۹ . اختلاف زبان ها و شكل ها
اختلاف زبان ها ، شكل ها و رنگ هاى مردم ، يكى ديگر از دلايل خداشناسى است ؛ زيرا اگر كارخانه آفرينش شعور نداشت ، مانند همه ماشين هاى ديگر ، توليدات آن يك نواخت بود .
از سوى ديگر ، زندگى اجتماعى بشر ، بدون شناخت يكديگر ميسّر نيست . فرض كنيد در يك جامعه همه انسان ها داراى يك شكل و قيافه ، يك رنگ و با يك نوع گويش هستند و هيچ كس از ديگرى قابل شناسايى نيست ؛ نه پدر از فرزند ، نه همسر از بيگانه ، نه مجرم از بيگناه ، نه بدهكار از طلبكار ، نه فرمانده از فرمانبر ، نه رئيس از مرئوس ، و نه دوست از دشمن ، چگونه مى توان در اين جامعه زندگى كرد ؟ ! از اين رو ، قرآن تأكيد مى فرمايد :
«وَ مِنْ ءَايَـتِهِ خَلْقُ السَّمَـوَ تِ وَ الْأَرْضِ وَاخْتِلَـفُ أَلْسِنَتِكُمْ وَ أَلْوَ نِكُمْ[۲۷]إِنَّ فِى ذَ لِكَ لاَيَـتٍ لِّلْعَــلِمِينَ[۲۸]. و از نشانه هاى اوست آفرينش آسمان ها و زمين و اختلاف زبان ها و رنگ هايتان. در اين ، نشانه هايى براى دانايان است».[۲۹]
[۱]براى توضيح بيشتر اين نشانه ها ، به كتب تفسير مراجعه شود و يا ، ر . ك : مبانى خداشناسى ، محمد محمدى رى شهرى .
[۲]ر . ك : ص ۲۲۳ (خلقت انسان از خاك) .
[۳]«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاْءِنسَـنَ مِن سُلَــلَةٍ مِّن طِينٍ؛ و بى گمان ، ما انسان را از عصاره گل آفريديم» (مؤمنون : آيه ۱۱) .
[۴]«وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ مِنَ الْمَآءِ بَشَرًا؛ و اوست كه از آب ، آدم آفريد» (فرقان : آيه ۵۴) .
[۵]«خَلَقَ الاْءِنسَـنَ مِنْ عَلَقٍ؛ انسان را از علق (خون بسته شده) آفريد» (علق : آيه ۱) .
[۶]ر . ك : ص ۲۲۵ (خلقت انسان از نطفه) .
[۷]انسان : آيه ۲ .
[۸]ر . ك : ص ۲۳۵ ح ۳۵۵۰ .
[۹]ر . ك : ص ۲۳۱ (شكل دادن جنين در زِهدان) .
[۱۰]بقره : آيه ۲۸ ، نجم : آيه ۱۴ ، حج : آيه ۶۶ ، ق : آيه ۴۳ ، بقره : آيه ۱۵۸ ، اعراف : آيه ۱۵۸ ، توبه : آيه ۱۱۶ ، يونس : آيه ۳۱ ، ۵۶ ، مؤمنون : آيه ۸۰ ، ۱۹۲ ، غافر : آيه ۶۸ ، دخان : آيه ۸ ، حديد : آيه ۲ ، جاثيه : آيه ۲۶ ، انعام : آيه ۹۵ ، آل عمران : آيه ۲۷ .
[۱۱]ر . ك : ص ۲۴۳ (دميدن روح در جنين) .
[۱۲]دانستنى هاى جهان علم : ص ۲۵۰ .
[۱۳]روم : آيه ۲۳ .
[۱۴]ر . ك : ص ۲۵۷ (خواب) .
[۱۵]فاطر : آيه ۳ .
[۱۶]ر . ك : ص ۲۴۷ (روزى) .
[۱۷]روم : آيه ۲۱ .
[۱۸]ر . ك : ص ۲۶۱ (جفت) .
[۱۹]نحل : آيه ۸۰ .
[۲۰]اعراف : آيه ۲۶ .
[۲۱]نحل : آيه ۸۱ .
[۲۲]نحل : آيه ۱۴ .
[۲۳]ر . ك : ص ۲۵۹ (لباس) .
[۲۴]نحل : آيه ۷۸ .
[۲۵]قلم : آيه ۱ .
[۲۶]قلم : آيه ۴ ـ ۵ .
[۲۷]«الوان» ، هم به معناى اختلاف صورت ها و هم به معناى اختلاف رنگ ها تفسير شده است . هر دو تفسير ، صحيح است و اختلاف الوان ، به هر دو معنا از ادلّه توحيد است (ر . ك : مفردات ألفاظ القرآن : ذيل : «اللون» ، التفسير الكبير : ج ۲۵ ص ۹۲ ، الجواهر : ج ۱۵ ص ۴۹۹ ، تفسير نمونه : ج۱۶ ص۳۹۴) .
[۲۸]روم : آيه ۲۲ .
[۲۹]ر . ك : ص ۲۴۵ (اختلاف زبان ها و رنگ ها).
