مهدويت نگارى در قرن چهارم

الف - آثار موجود

۱. الملاحم، ابو الحسن احمد بن جعفر بن محمّد ابن المنادى (م ۳۳۶ ق).[۱]

سيّد ابن طاووس در كتاب الطرائف[۲]از آن ياد كرده و داراى نسخه خطّى در كتاب خانه مسجد اعظم قم به شماره ۱۹۱۷ است.[۳]نسخه ديگرى از اين اثر در كتاب خانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۱۲۷۴ وجود دارد.[۴]اين كتاب با تحقيق عبد الكريم عقيلى در بيروت به سال ۱۴۱۸ از سوى انتشارات دار السيرة چاپ شده است.

مؤلف، از عالمان سرشناس اهل سنّت است.

۲. كمال الدين و تمام النعمة، شيخ صدوق (م ۳۸۱ ق).

اين كتاب، بارها به چاپ رسيده و نسخه هاى فراوان و چندين ترجمه فارسى دارد.[۵]

در كتاب خانه هاى ايران حد اقل ۱۱۵ نسخه خطّى از اين اثر شناسايى شده است.[۶]

شيخ صدوق در اين كتاب به غيبت پيامبران، روايات غيبت از چهارده معصوم، توقيعات، معمّرين و مسائل ديگر پرداخته است. كتاب، داراى ۵۸ باب است. شيخ صدوق در اين كتاب، تنها به نقل روايت اكتفا نكرده، بلكه در موارد بسيارى در ابتداى باب يا انتهاى آن توضيحاتى آورده است. علاوه بر آن در ابتداى كتاب، مقدّمه اى طولانى بيش از يك صد صفحه در مباحث امامت به صورت كلّى و پاسخ به شبهات نگاشته است.

۳. الغيبة، محمّد بن ابراهيم بن جعفر نعمانى (زنده در ۳۴۲ق).[۷]

از اين اثر در كتاب خانه هاى ايران ده نسخه خطّى شناسايى شده است.[۸]

اين كتاب، بارها به چاپ رسيده و چندين ترجمه چاپ شده به زبان فارسى دارد.[۹]نويسنده، پانصد حديث در باره امام مهدى عليه السلام گرد آورده است. سال تأليف آن ۳۴۲ هجرى است.

ب - آثار مفقود

۴. اخبار المهدى.[۱۰]

۵. ذكر كلامه فى الملاحم.[۱۱]

اين دو اثر از ابو احمد عزيز بن يحيى بن احمد بن عيسى جلودى (م ۳۰۲ يا ۳۳۲ ق) است.

وى شيعه امامى و از اصحاب امام جواد عليه السلام است.

۶. كتاب الغيبة.[۱۲]

۷. كتاب الملاحم.[۱۳]

۸. كتاب الرجعة.[۱۴]

همگى از محمّد بن مسعود عياشى (م حدود ۳۲۰ ق) است.

مؤلّف از بزرگان شيعه اماميه است.

۹. الغيبة،[۱۵]محمّد بن على بن ابى العزافر (م ۳۲۳ ق).

وى عالمى شيعى است.

۱۰. جزء فى المهدى،[۱۶]ابو الحسن احمد بن جعفر بن محمّد المنادى (م ۳۳۶ ق).

۱۱. كتاب الغيبة.[۱۷]

۱۲. كشف الحيرة.[۱۸]هر دو از سلامة بن محمّد بن اسماعيل (م ۳۳۹ ق) است.

وى عالمى شيعى است.

۱۳. إبّان[۱۹]حكم الغيبة،[۲۰]ابو القاسم على بن احمد كوفى (م ۳۵۲ ق).

وى عالمى شيعى است.

۱۴. كتاب فى ذكر قائم آل محمّد،[۲۱]ابو سعيد احمد بن رميح مروزى (م ۳۵۷ ق).

مؤلف، عالمى شيعى است.

۱۵. الهداية فى تاريخ النبى والائمة، ابو عبد اللَّه حسين بن حمدان جنبلائى (م ۳۵۸ ق).

جلد دوم اين كتاب به امام مهدى اختصاص دارد.[۲۲]

وى از نويسندگان شيعى است كه شيخ طوسى او را در فهرست آورده است.[۲۳]

۱۶. كتاب فى الغيبة.[۲۴]

۱۷. كتاب الاشفية فى معانى الغيبة.[۲۵]

اين دو اثر از حسن بن حمزه علوى حسينى (م ۳۵۸ ق) است.

مؤلّف، عالمى شيعى است.

۱۸. كتاب الغيبة و ذكر القائم،[۲۶]حسن بن محمّد بن يحيى (م ۳۵۸ ق).

مؤلف، از علماى شيعه است.

۱۹. حذو النعل بالنعل.[۲۷]

۲۰. المصباح.[۲۸]

۲۱. الرسالة الاُولى فى الغيبة.[۲۹]

۲۲. الرسالة الثانية فى الغيبة.[۳۰]

۲۳. الرسالة الثالثة فى الغيبة.[۳۱]

۲۴. الرجعة.[۳۲]

۲۵. كتاب السر المكتوم إلى الوقت المعلوم.[۳۳]

۲۶. كتاب علامات آخر الزمان.[۳۴]

۲۷. الغيبة.

اين كتاب را سيد هاشم بحرانى و صاحب رياض العماء ذكر كرده اند و صاحب رياض تصريح دارد كه غير از كمال الدين است.[۳۵]

اين نُه اثر، به شيخ صدوق (م ۳۸۱ق) منسوب است ؛ ولى متأسفانه به آنها دسترسى نيست.

۲۸. أخبار الدولة فى ظهور المهدى،[۳۶]احمد بن ابراهيم ابن جزار قَيروانى (م ۴۰۰ ق).

او از پزشكان مغربى و پيرو مذهب مالكى بوده است.

۲۹. كتاب المهدى،[۳۷]عيسى بن مهران.

وى عالمى شيعى است.

۳۰. الملاحم،[۳۸]ابوالقاسم على بن حسن قاسم يشكرى معروف به ابن طبال.

وى از مشايخ تَلّعُكبرى در كوفه و عالمى شيعى است.

۳۱. الملاحم،[۳۹]ابو جعفر محمّد بن احمد بن يحيى اشعرى قمى.

از بزرگان شيعه است.

۳۲. الملاحم،[۴۰]ابراهيم بن حكم بن ظهير فزارى.

وى عالمى شيعى است.

۳۳. الملاحم،[۴۱]ابوالحسن على بن ابى صالح كوفى.

وى از عالمان شيعه است.

۳۴. كتاب الغيبة،[۴۲]على بن محمّد بن عمر بن رباح.

وى عالمى شيعى است.

۳۵. الغيبة،[۴۳]محمّد بن قاسم ابوبكر.

وى متكلّم شيعه مذهب است.

۳۶. اخبار القائم،[۴۴]ابو الحسن على بن محمّد بن ابراهيم، علان كلينى رازى.

عالمى شيعى است.

۳۷. كتاب الغيبة،[۴۵]حنظلة بن زكريا تميمى.

مذهب وى شيعه است.

۳۸. كتاب الشفاء و الجلاء فى الغيبة،[۴۶]احمد بن على بن خضيب.

وى عالمى شيعى است.

۳۹. الغيبة وكشف الحيرة.[۴۷]

۴۰. الكشف و الحجّة.[۴۸]

احتمال دارد كه دو كتاب، يكى باشد.

از محمّد بن احمد بن عبداللَّه قضاعة است.

وى عالمى شيعى است.

۴۱. ترتيب الادلة فيما يلزم خصوم الامامية دفعه عن الغيبة والغائب،[۴۹]احمد بن حسين بن عبداللَّه مهرانى آبى (آوه اى).

از عالمان شيعه است.

۴۲. إزالة الران عن قلوب الاخوان فى معنى الغيبة.[۵۰]

۴۳. كتاب التحيّر.[۵۱]

هر دو اثر از محمّد بن احمد بن جنيد است.

وى عالمى شيعى است.

۴۴. فى ذكر من روى من طرق اصحاب الحديث ان المهدى من ولد الحسين وفيه أخبار القائم،[۵۲]احمد بن محمّد بن احمد ابو على جرجانى.

مؤلف، از علماى شيعه است.

۴۵. الفتن،[۵۳]ابو صالح احمد بن عيسى سليلى.

از عالمان اهل سنّت است كه سيّد ابن طاووس كتابش را در الفتن خود آورده است.

۴۶. أخبار أبى عمرو و أبى جعفر العمريين،[۵۴]ابو نصر هبة اللَّه بن احمد بن محمّد كاتب (م بعد از ۴۰۰ ق).

وى از علماى شيعى مذهب است.